Gaslighting: zo herken je een gaslighter

Al jaren ziet Robin Stern in haar therapiepraktijk veel mensen die op alle gebieden in hun leven succesvol zijn, behalve in hun intieme relaties. Ze zijn op dat vlak onzeker, twijfelen aan zichzelf en zoeken steeds bevestiging.

Hoe kan dat? vroeg zij zich af. Ze ontdekte dat er bij al deze mensen sprake is van een subtiele vorm van manipulatie, meestal door de partner, waardoor zij langzaam steeds onzekerder zijn geworden over zichzelf.

‘Als je steeds denkt: ben ík nou gek?, is het foute boel’

Het psychologische fenomeen bleek een naam te hebben: gaslighting, voor het eerst gebruikt in de psychologie in de jaren 60 van de vorige eeuw.

De term is gebaseerd op de film Gaslight uit 1944, waarin een man zijn vrouw ervan probeert te overtuigen dat ze gek wordt. Hij doet dat onder meer door de gaslampen in huis op willekeurige momenten te dimmen. De man houdt vol dat hij niets vreemds merkt aan het licht, waardoor de vrouw aan haar eigen waarneming gaat twijfelen.

Nadat Stern zo’n tien jaar geleden over gaslighting begon te schrijven, werd het ook binnen de psychologie een steeds bekender fenomeen. Haar boek The gaslight effect is in Amerika een bestseller en verscheen onlangs ook in een Nederlandse vertaling.

12 vragen over gaslighting

Wat maakt gaslighting zo’n boeiend onderwerp?

‘Gaslighting is een verborgen probleem. Het komt veel voor, vaak binnen liefdesrelaties, maar ook tussen ouders en kinderen, in vriendschappen en werkverhoudingen. Het verloopt zó subtiel dat degene die er middenin zit het niet doorheeft.

Toen ik het in mijn praktijk eenmaal herkende, zag ik het bij meer mensen gebeuren. Juist de subtiliteit, het verborgen patroon, maakte dat ik dacht: hier moet meer over bekend worden, dan kunnen mensen het herkennen en het doorbreken.’

Mensen kunnen in een ‘gaslight-tango’ terechtkomen, wat is dit precies?

‘Kortgezegd komt het erop neer dat er altijd twee mensen voor nodig zijn. De gaslighter voelt zich sterker en beter als hij macht heeft over de ander.

Die vergroot hij door de ander onzeker te maken, bijvoorbeeld door dingen die gebeurd zijn glashard te ontkennen, en gesprekken die plaatsvonden te verdraaien.

Degene die wordt gegasglight, de zogenaamde gaslightee, wil op zijn beurt heel graag de relatie behouden en heeft daar veel voor over. Ik zal het wel verkeerd begrepen hebben, denkt hij of zij.

Als dat mechanisme stelselmatig plaatsvindt, gaat diegene steeds meer aan zichzelf twijfelen en wordt steeds afhankelijker van de gaslighter. Want die weet blijkbaar wél goed wat er nu precies gebeurde.’

Heeft u zelf weleens zoiets meegemaakt?

‘Jazeker. Mijn ex-man was bijvoorbeeld altijd te laat. Als ik daar iets van zei, antwoordde hij: “Jij hebt een probleem met te laat komen, dat zegt iets over jou.”

Was dat zo? Waarom ergerde ik mij eraan? Het gevoel dat hij niet respectvol met mij omging door te laat te komen, veranderde langzaam in het gevoel dat ik vooral moeilijk deed.

Door een gesprek met een vriend hierover, zag ik ineens in hoe krom dat was. En dat hij op een nare manier de aandacht probeerde af te leiden van het gegeven dat hij steeds te laat was.

Het onderstreept voor mij dat uiteindelijk iedereen slachtoffer kan worden van gaslighten. Ik sta stevig in mijn schoenen, ook emotioneel. Maar als het op intieme relaties aankomt, is iedereen kwetsbaar.’

Is gaslighting eigenlijk gewoon een ander woord voor emotionele manipulatie?

‘Het is een vorm van emotionele manipulatie. Vaak wordt emotionele manipulatie ingezet om iets van een ander gedaan te krijgen.

Iemand wil bijvoorbeeld zijn partner overhalen mee te gaan naar een feest waar zij geen zin in heeft, en zegt dingen als: “Hoezo ga je niet met mij mee? Ik ben toen met jou meegegaan, en nu laat je mij zitten?”

Bij gaslighting is het doel de ander steeds onzekerder te maken, zodat hij steeds meer op jou gaat vertrouwen. Zo wordt hij afhankelijker en neemt jouw macht over hem toe.

De gaslighter voedt op die manier zijn zelfvertrouwen. Als de ander steeds meer op hem gaat leunen en zich aanpast aan zijn waarheid, voelt hij zich zekerder van zichzelf. Hij denkt: zie je, ik weet hoe het moet, ik ben nodig, ik doe ertoe.

Begrijp me goed, de gaslighter doet dit meestal niet zo doelbewust, het is een mechanisme dat hij heeft aangeleerd en dat, omdat het hem veel bevestiging oplevert, steeds hardnekkiger wordt.’

De ondertitel van uw boek is Verborgen narcisme. Wat is dat precies?

‘Net als bij openlijk narcisme is er bij verborgen narcisme sprake van een laag zelfbeeld en een groot gebrek aan zelfvertrouwen. Meestal ontstaat dat in de vroege jeugd, bijvoorbeeld doordat ouders er op emotioneel gebied onvoldoende voor hun kind zijn.

Maar waar de narcist openlijk bevestiging vraagt door het podium op te eisen, gaat de verborgen narcist subtieler te werk. Gaslighten is dan een probaat middel.

Maar ook mensen die geen narcistische persoonlijkheidsstoornis hebben, kunnen gaslighter zijn. Bij zowel de gaslighter als de gaslightee gaat het om aangeleerd gedrag.

Vaak ontwikkelt iemand het onbewust, doordat ze zelf al jong op die manier behandeld worden. Wordt dat gedrag beloond – de gaslighter voelt zich er sterker en zekerder door; de gaslightee stelt de relatie veilig – dan wordt het een patroon en slijt het erin. Bij beide partijen dus.

Neem een man die is vreemdgegaan. Zijn vrouw heeft e-mails gevonden in zijn computer die dat bewijzen. De man is zich ervan bewust dat hij fout zit, maar zit ermee dat hij ontmaskerd is.

Dan kan hij doelbewust besluiten om niet zozeer in te gaan op zijn bedrog, maar volledig te focussen op haar gebrek aan vertrouwen in hem.

Waarom keek zij überhaupt in zijn computer? Als er zo weinig vertrouwen is, wat is hun relatie dan waard? Haar gevoel dat zij zo weinig vertrouwen heeft neemt de overhand.

Als het gaslighten steeds gebeurt, denkt zij misschien zelfs wel dat het haar eigen schuld is dat hij haar heeft bedrogen.’

Hoe kan het dat de gaslightee dit niet doorziet?

‘Omdat het een sluipend proces is, waarbij het om ogenschijnlijk kleine dingen gaat. “Wat ben jij toch onhandig!” krijgt een vrouw van haar vriend te horen als ze een vaas omgooit.

En als ze zich verdedigt: “Wat ben je toch overgevoelig!” Steeds vaker denkt de vrouw: ja, ik ben ook best overgevoelig, en misschien best onhandig. Beetje bij beetje wordt zo haar zelfbeeld afgebroken.’

U ziet het fenomeen ook bij sterke, succesvolle mensen, zegt u. Hoe is dat te verklaren?

‘Mensen die heel vatbaar zijn voor gaslighting zijn deep down heel onzeker en hebben het gevoel er niet echt te mogen zijn. Vermoedelijk heeft dit te maken met een onveilige hechting in de jeugd.

In hun verlangen naar goedkeuring, worden ze pleasers en harde werkers die bovenmatig presteren. Mensen worden niet zelden uitermate succesvol doordat ze zichzelf steeds willen bewijzen.

Maar nogmaals: omdat mensen vaak juist in hun intiemste relaties kwetsbaar en onzeker zijn, kan iedereen in zo’n gaslight-tango terechtkomen.

Binnen onze faculteit zijn we nu bezig een grootschalig onderzoek op poten te zetten, onder meer naar wat iemand kwetsbaarder maakt voor gaslighting. Vrouwen lijken er in ieder geval vatbaarder voor dan mannen omdat ze van jongs af aan geleerd hebben zich in de ander te verplaatsen.

Ze investeren meer in empathie dan mannen en denken sneller: zo had ik het nog niet bekeken, misschien heeft de ander gelijk. Daardoor zijn vrouwen vatbaarder voor manipulatief gedrag.

Mannen blijven over het algemeen meer bij zichzelf, ze gaan meer uit van hun eigen kracht en staan minder open voor de mening van een ander.’

U doet al heel lang onderzoek naar emotionele intelligentie. Is er een verband tussen emotionele intelligentie en gaslighting?

‘Absoluut. Iemand die emotioneel intelligent is staat dicht bij zijn gevoel en is in staat weloverwogen te reageren op situaties die dat gevoel uit balans brengen. Hij herkent het als een ander hem op het verkeerde been zet, gaat daar tegenin in plaats van aan zichzelf te gaan twijfelen.

Als je je bijvoorbeeld als kind steeds moet schikken naar het gevoel van een ouder, kan die ontwikkeling achterblijven. En om nog even terug te komen op die intelligente, succesvolle mensen: iemand die goed presteert staat niet per definitie ook dicht bij zijn gevoel.’

Wat zijn signalen die erop wijzen dat je misschien wordt gegaslight?

‘Het begint bijvoorbeeld met een vergoelijkend gevoel: wat een vervelende opmerking, maar hij bedoelt het vast niet zo, of de gedachte: hé, hij zei vorige keer echt iets anders. Nou ja, het zal wel aan mij liggen. Kortom, je twijfelt aan je eigen waarnemingen.

Als je er al iets meer in zit, zijn signalen bijvoorbeeld dat je je steeds maar excuseert voor van alles, en je bij anderen je gaslighter verdedigt.

De signalen betekenen overigens niet per definitie dat er sprake is van gaslighting. Maar als je er veel herkent, is het goed de relatie eens onder de loep te nemen.’

Hoe kun je dat het beste doen?

‘Een doeltreffende manier om uit te zoeken of je gegaslight wordt, is om jullie dialogen letterlijk uit te schrijven. Bijvoorbeeld: jij vraagt aan je vriend: “Waarom ben je bij mijn ouders altijd zo stil? Vind je het er niet leuk?

Hij antwoordt: “Jawel hoor, maar door dit soort reacties van jou realiseer ik me dat jij er altijd gestrest vandaan komt. Misschien moeten we minder vaak gaan?”

Inzicht krijgen in hoe jullie met elkaar praten, kan je ogen openen. In dit geval kun je signaleren dat hij het bezoek aan je ouders jouw probleem maakt, terwijl het dat helemaal niet was.

Een andere manier is om je twijfels aan een derde voor te leggen. Een goede vriend bijvoorbeeld, die met meer afstand kijkt en objectiever kan beoordelen of een verwijt of een oordeel terecht is of dat het net even anders ligt.’

Wat kunnen de gevolgen zijn van gaslighting?

‘Het proces verloopt in fases waarbij iemand steeds verder naar beneden wordt getrokken. Een voorbeeld uit mijn praktijk is Katie, een vrouw van eind twintig.

Ze had een vriend die nogal jaloers was. Waarom ging Katie steeds uit met collega’s? vroeg hij haar. En waarom kleedde ze zich zo uitdagend? Ik hou gewoon van uitgaan en lol maken, dacht zij in eerste instantie.

Maar gaandeweg veranderde dat idee, en dacht ze steeds vaker: ik ben ook een flirt. Waarom ben ik niet loyaler aan hem? Omdat hij het fijn vond, ging Katie steeds minder op stap.

Toen ze bij mij in de praktijk kwam was ze sociaal geïsoleerd, eenzaam en had ze veel kenmerken van een depressie. Zo ver kan het dus gaan.’

Hoe stap je uit een gaslight-tango?

‘Als je gaslighting eenmaal herkent, kun je jezelf trainen in een andere manier van reageren. Gun de gaslighter zijn standpunten, maar ga er niet in mee, blijf bij jezelf. Als je een poging tot gaslighten bespeurt, stop dan het gesprek en wijs de ander eventueel op wat hij doet.

Als je diep in zo’n relatie zit, is dit uiteraard niet makkelijk. Het kan erop uitdraaien dat de relatie eindigt. Dit is zeker niet altijd nodig, maar als je echt iets wilt doorbreken, moet je daar wel toe bereid zijn.

Pas dan kun je namelijk echt grenzen stellen. Als je zelfbeeld helemaal is afgebroken en je niet meer op je eigen waarnemingen durft te vertrouwen, is het verstandig hulp te zoeken bij een therapeut.’

3x gaslight-alarm

Betoveren

Je geliefde laat dagen niets van zich horen. Net als je denkt: zo wil ik niet doorgaan, duikt hij op met een bos bloemen of appt hij dat hij die avond heeft gereserveerd in je favoriete restaurant.

Als je je ergernis laat blijken, zegt hij verontwaardigd: “Ik ben er nu toch? Niet zo moeilijk doen hoor, wij gaan een heerlijk avondje hebben.

De betoverende gaslighter brengt je aan het twijfelen over jezelf, door je enerzijds op een nare manier te behandelen en je vervolgens het gevoel te geven dat jullie relatie zo bijzonder is.

Respectloze toegeeflijkheid

Het is een drukke periode op je werk, iedereen werkt langer door. Jij moet de oppas op tijd aflossen en geeft aan dat het jou dus niet lukt. Je joviale leidinggevende heeft alle begrip. “Goed dat je aangeeft dat het te veel voor je is,” zegt ze.

Maar je voelt je niet opgelucht. Heeft zij nou het idee dat de baan te zwaar voor je is? Je besluit de oppas te vragen langer te blijven en toch over te werken. Dit wordt wel respectloze toegeeflijkheid genoemd. Hierbij schuilt er minachting achter de vriendelijke instemming.

Intimideren

Tijdens je verjaardagsfeest houd je een speech waarbij je zegt hoe blij je bent met iedereen. Na afloop neemt je moeder koel afscheid. De volgende dag bel je haar op. ‘Ik ben echt aangedaan door het feit dat je je vader en mij hebt genegeerd,’ zegt ze.

Jij verdedigt je eerst nog, zegt dat je toch niemand persoonlijk hebt toegesproken. ‘Maar wij zijn toch niet iedereen. Wij zijn je ouders,’ antwoordt ze boos.

Gedurende die dag denk je steeds vaker: wat lomp dat ik helemaal niet aan hen heb gedacht. Zo weet de intimiderende gaslighter je een schuldgevoel te bezorgen.