Waarom slachtoffers vaak de schuld krijgen

Wie slachtoffer is van een misdrijf kan behalve op medeleven ook bijna altijd rekenen op victim blaming, slachtofferbeschuldiging. Want: wie trekt er dan ook zo’n kort rokje aan; wie laat zich nou dronken voeren; wie gaat er dan ook naar zó’n land op vakantie.

Slachtoffers de schuld in de schoenen schuiven gebeurt ook bij pesten (‘Het is ook wel een raar/overgevoelig/nerdy joch’) of bij ziekten (‘Wat wil je als je zo veel rookt/slecht eet/hard werkt’). Maar het meeste onderzoek naar het fenomeen victim blaming is gedaan in het licht van seksueel geweld.

Rechtvaardige wereld

Dat aardig wat mensen slachtoffers beschuldigen, blijkt uit een wat oudere, Britse enquête in opdracht van Amnesty International. Een derde van de Britten vond tien jaar geleden dat flirtende vrouwen deels verantwoordelijk zijn als ze verkracht worden. Dronken of te sexy gekleed? Ook dan was het: eigen schuld, dikke bult.

Waarom denken mensen zo? Volgens sociaal psycholoog Melvin Lerner komt die neiging tot victim blaming voort uit wat hij noemt the just world-theorie. In de jaren zestig liet hij proefpersonen kijken naar hoe een ander persoon stroomstoten kreeg. Het viel Lerner op dat naarmate de toeschouwers daar minder tegen konden doen, ze het slachtoffer meer gingen belasteren en kleineren.

Lerner verklaart dat uit ons rotsvast geloof in een rechtvaardige wereld (‘just world’), waarin de dingen met een reden gebeuren. Als je je best doet, word je beloond. Als je er met de pet naar gooit, ben je de klos. In zo’n wereld moeten de slachtoffers het onheil wel over zichzelf hebben afgeroepen.

Illusie van veiligheid

Daarnaast willen mensen hun eigen beeld van een veilige wereld overeind houden, denkt Iva Bicanic, hoofd van het Landelijk Psychotraumacentrum en het Centrum Seksueel Geweld in het UMC Utrecht.

‘Als ons veiligheids- en rechtvaardigheidsgevoel wordt getart door een gruwelijke gebeurtenis zoals een verkrachting, proberen we dat gevoel te herstellen door de oorzaak van de gebeurtenis bij het slachtoffer te leggen. Dat maakt dat we weer controle hebben: het slachtoffer deed iets oliedoms, wij zouden zoiets nooit doen, dus ons gebeurt dat niet.’

Dat laatste is er de reden van dat slachtoffers zichzelf beschuldigen, zo blijkt uit onderzoek door psycholoog Ronnie Janoff-Bulman. Self-blaming geeft ook slachtoffers het gevoel dat ze controle hebben over wat hun is overkomen. En daarmee het idee dat ze het in de toekomst kunnen voorkomen.

Zelfbeeld kapot

Anderen die je medeschuldig verklaren, dat kan ernstige gevolgen hebben voor het slachtoffer. ‘Onder vakgenoten spreken we niet voor niets van een tweede verkrachting,’ zegt Bicanic.

‘De verkrachting is een traumatische ervaring, maar reacties van hulpverleners, vrienden of familie die het slachtoffer verantwoordelijk houden voor het gebeuren zijn net zo erg, zo niet erger. Victim blaming maakt iemands zelfbeeld stuk doordat diegene zich dom voelt. En het staat een goede verwerking in de weg.’

Het niet verwerken van het trauma maakt het slachtoffer helaas ook kwetsbaarder voor een volgende verkrachting. Vrouwelijke slachtoffers hebben zelfs 35 keer meer kans om opnieuw verkracht te worden. De hypothese is dat dit gebeurt doordat ze prikkels en signalen die duiden op gevaar niet oppikken, waardoor ze niet adequaat reageren door bijvoorbeeld zichzelf in veiligheid te brengen.

Morele waarden

Gelukkig doet niet iedereen aan victim blaming en zijn er ook mensen die juist meelevend reageren. Waarin verschillen zij van de mensen die met een beschuldigende vinger naar het slachtoffer wezen? Laura Niemi, onderzoeker aan de Harvard-universiteit in Massachusetts, publiceerde onderzoek waaruit blijkt dat ‘de meelevers’ andere morele waarden hebben.

Als het om die morele waarden gaat, zijn er grofweg twee groepen. De eerste bestaat uit mensen met overwegend individualiserende waarden. Zij geven prioriteit aan de bescherming van het welzijn en de rechten van individuen. Volgens Niemi denken deze mensen bij delicten aan een slachtoffer en een dader: het slachtoffer wordt iets aangedaan en moet worden beschermd.

De tweede groep bestaat uit mensen met meer bindende waarden: ze zijn loyaal aan de groep, gehoorzaam aan het gezag en ze hebben religieuze en seksuele zuiverheid hoog in het vaandel staan. Uit alle experimenten van de Harvard-onderzoeker bleek dat deze mensen de slachtoffers meer stigmatiseren en de schuld geven.

Het groepsbelang staat voor hen ver boven het individuele belang, waardoor ze minder sympathie voor slachtoffers hebben en eerder een hard oordeel vellen over iedereen die zich niet conformeert aan de groepsregels. Deze mensen leven dus minder mee met het slachtoffer, ze richten zich op wat die persoon had kunnen doen om het delict te voorkomen.

Publieke opinie

Kan het denken over slachtoffers worden beïnvloed, zodat ze niet ook nog eens te maken krijgen met beschuldigingen? Dat onderzocht Niemi’s team ook. De onderzoekers pasten de scripts aan waarop de respondenten hun oordeel over slachtoffers en daders baseerden.

Een script begon niet met: ‘Lisa, een salesmedewerker, wordt benaderd door Dan, een freelance agent bij een modellenbureau’, maar met: ‘Dan, een freelance agent bij een modellenbureau, benadert Lisa, een salesmedewerker.’ En wat bleek? Als er door een veranderde woordvolgorde meer nadruk lag op de dader, gaven respondenten het slachtoffer al minder vaak de schuld.

Hoe mensen denken over slachtoffers blijkt dus beïnvloedbaar. Meer praten over daders en minder aandacht voor de slachtoffers lijkt een zinvolle strategie om slachtofferbeschuldiging te verminderen, concludeert Niemi.

Dat zou volgens Iva Bicanic van het UMC Utrecht de helft van het leed schelen. ‘Aangezien we niet in staat zijn gebleken om het aantal verkrachtingen terug te dringen, moeten we ons misschien meer richten op het verminderen van victim blaming.’

Bronnen o.a.: L. Niemi, L.Young, When and why we see victims as responsible; The impact of ideology on attitudes toward victims, Personality and Social Psychology Bulletin, 2015

M. Myers, Coping ability of women who become victims of rape, Dissertation, 2006

R. Janoff-Bulman, Characterological versus behavioral self-blame: inquiries into depression and rape, Journal of Personality and Social Psychology, 1979