Werk je te hard? Waak voor een werkverslaving

Om kwart over elf ’s avonds stuur je nog snel een sms’je naar je collega over die belangrijke afspraak morgenochtend. Daar denk je nu pas aan omdat je op kantoor tot laat met andere dingen bezig was; op de valreep mailde een collega vanaf haar vakantieadres en daar moest je natuurlijk op reageren.

Dankzij de moderne technologie kunnen we in principe altijd en overal werken. Handig, want door de recessie moet er met minder mensen meer werk verricht. En om onze baan te behouden doen we er nog een schepje bovenop. Totdat gezond doorbuffelen omslaat in een ongezonde situatie. Wanneer is er sprake van een werkverslaving?

Het onderscheid tussen werkverslaafden en gewoon bevlogen werknemers zit ‘m niet in het aantal werkuren, stelden hoogleraar Wilmar Schaufeli en mede-onderzoekers de afgelopen jaren vast; beiden steken ongeveer evenveel tijd in hun werk. Het verschil houdt vooral verband met iemands houding: bij mensen met een werkverslaving is die zowel dwangmatig als overmatig. Je bent dus een workaholic wanneer je heel hard werkt én dat niet doet omdat je het leuk vindt maar omdat je van jezelf móét. Schaufeli, hoogleraar arbeids- en organisatiepsychologie aan de Universiteit Utrecht, doet onderzoek naar bevlogenheid en werkverslaving, en stelde vast dat zo’n 8 procent van de Nederlandse beroepsbevolking dwangmatig én te hard werkt, dus verslaafd is aan het werk.

Somberder dan gemiddeld

Mensen met een werkverslaving verschillen in een tweede belangrijk opzicht van bevlogen werknemers: hun gemoedstoestand. Ze zijn over het algemeen somberder, zo ontdekte Corine van Wijhe in haar promotieonderzoek naar werkverslaving. De klinisch psychologe liet proefpersonen een week een dagboekje bijhouden en geregeld antwoord geven op vragen als: ‘Hoe somber voel je je op dit moment?’

Werkverslaafden noteerden gemiddeld meer negatieve emoties. Schaufeli, die Van Wijhe’s promotor was, zegt daarover: ‘Bevlogen mensen vinden hun werk interessant, ze worden naar hun werk toegetrokken. Werkverslaafden willen weg van gevoelens van onvrede of nutteloos zijn. Ze werken om te vermijden dat ze zich rot voelen. Zolang ze aan het werk zijn, hoeven ze niet te voelen.’

Somberheid lijkt dus aan werkverslaving ten grondslag te liggen. Waar die onderliggende sombere stemming vandaan komt, is nog onbekend. Wel weet Van Wijhe: ‘Uit onderzoek blijkt dat vooral neuroticisme – stressgevoeligheid – een belangrijke voorspeller is voor werkverslaving.’ Dat is helaas niet iets wat je gemakkelijk verandert aan jezelf. Maar, zegt Van Wijhe: ‘Neuroticisme veroorzaakt allerlei negatieve gevoelens en irrationele gedachten en die kun je wél aanpakken.’

Zelfopgelegde regels

Van Wijhe onderzocht of werkverslaafden en bevlogen werknemers verschillende persoonlijke gedragsregels hebben. Onder persoonlijke gedragsregels worden afspraken verstaan die ze met zichzelf maken om hun doelen te realiseren. Wat brengt hen ertoe om te stoppen met hun werk of juist door te gaan? De psychologe ontdekte dat bevlogen werkenden vaker dachten: ‘Ik ga door, want ik heb nog enorm veel plezier in wat ik aan het doen ben’. Terwijl werkverslaafden dachten: ‘Ik ga door, want ik heb nog niet genoeg gedaan’. Vermoedelijk hebben neurotisch aangelegde mensen vaker last van dit soort negatieve stelregels. Net als van irrationele gedachten, al is de precieze relatie nog niet onderzocht.

Wat Schaufeli er al wel over kan zeggen: ‘Werkverslaafden hebben zich allerlei leefregels eigengemaakt die hun eerst van buitenaf werden opgelegd. In hun opvoeding of bij hun baas kregen ze te horen aan welke eisen ze moesten voldoen. Dat hebben ze tot hun persoonlijke norm gemaakt.’

Voorwaardelijke liefde

De onderliggende reden daarvoor ligt dieper dan alleen neurotische karaktertrekken, vermoedt hij. ‘Workaholics hebben vroeger thuis mogelijk weinig onvoorwaardelijke liefde en aandacht gekregen. Liefde was altijd gekoppeld aan een voorwaarde: we houden van je als je je best doet. Dat kan tot gevolg hebben dat je als volwassene in allerlei sociale relaties telkens hard je best gaat doen om aandacht waard te zijn. Het creëert de overtuiging dat je goed moet presteren om de moeite waard te zijn.’

Mensen met een werkverslaving halen een onevenredig groot deel van hun zelfrespect uit hun werk, ontdekte Van Wijhe. Vandaar dat negatieve voorvallen op het werk nog lang daarna doorsudderen. Werkverslaafden lopen daardoor meer kans op een burn-out of depressie, want tegenslag op het werk beïnvloedt direct het zelfbeeld van de werkverslaafde.

Meestal is het de partner die aan de bel trekt, want een workaholic is de laatste die ziet dat hij een probleem heeft, zegt Schaufeli. ‘Om een workaholic te helpen kun je daarom beter niet zeggen dat hij verslaafd is, maar dat je wilt helpen om zijn werk-privébalans te herstellen.’