Waarom we allemaal complotdenkers zijn

Terwijl de Parijse Notre-Dame in vlammen opging, laaide online een veenbrand op die nog moeilijker te blussen was. De ene na de andere samenzweringstheorie stak de kop op; in de meeste daarvan waren ofwel moslims ofwel joden verantwoordelijk voor de brand.

Zo werd een gelijktijdige (kleine) brand in de Al-Aqsamoskee in Jeruzalem aangegrepen voor een theorie waarin Israël verantwoordelijk was voor de verwoesting van de NotreDame. Met de brand in Parijs zou premier Netanyahu de aandacht hebben willen afleiden van de brand in de moskee, zodat hij die in het geniep kon vervangen door een joodse tempel.

Wie gelooft zoiets? Nou, dat zal je verbazen. ‘Toen ik me er ruim tien jaar geleden in ging verdiepen, zagen wetenschappers complotdenken als een marginaal fenomeen dat alleen voorkomt bij mensen bij wie een steekje los zit,’ vertelt sociaal psycholoog Jan-Willem van Prooijen. Maar geleidelijk aan verschenen studies die lieten zien dat samenzweringstheorieën verre van marginaal zijn.

Een op de drie Canadezen gelooft dat de Amerikaanse overheid opdracht gaf op 11 september twee vliegtuigen het World Trade Centre in te vliegen. Een vergelijkbaar aandeel Nederlanders meent dat overheid en telefoonaanbieders samenspannen om informatie over schadelijke stralingseffecten van mobiele telefoons geheim te houden.

Dat zijn hoge percentages, aldus Van Prooijen. ‘Sommige theorieën zijn onschuldig, maar andere hebben destructieve gevolgen. Ze leiden er bijvoorbeeld toe dat mensen hun kinderen niet laten vaccineren.’ En dus legt hij zich toe op het doorgronden van de psychologie van complotdenken.

Hoe kan het dat mensen theorieën als die over de Notre-Dame-brand geloven?

‘Grote gevolgen – een brand in een iconisch gebouw als de Parijse kathedraal – vragen om grote oorzaken. Daarom denken mensen eerder aan een samenzwering van kwaadwillende machthebbers dan aan iets onbenulligs als kortsluiting. Vooral als mensen zich bedreigd voelen, hebben ze behoefte aan houvast en gaan ze op zoek naar oorzaak-gevolgrelaties in wat ze zien gebeuren.

Dat geeft hen het idee te weten wat hun te wachten staat in de complexe en ordeloze wereld. Complottheorieën komen daarin goed van pas: ze verklaren de wereld aan de hand van verhalen waarin “wij”, de goede burgers, het slachtoffer zijn van een samenzwering door een kwaadwillende ander: “de machthebbers”, “de wetenschap” of “de buitenlanders”.’

U zegt: wanneer mensen houvast missen, slaat complotdenken toe.

‘Ja, dat zagen we bijvoorbeeld mooi in een experiment waarin we proefpersonen lieten terugdenken aan een moment waarop ze weinig controle ervoeren: bij een verkeersongeluk of tijdens een periode van werkloosheid, bijvoorbeeld. Onder invloed van die herinnering schatten deelnemers bepaalde complottheorieën geloofwaardiger in dan wanneer ze zich niet hadden ingeleefd in machteloosheid.’

Wie geloven in samenzweringstheorieën?

‘Een heel diverse groep mensen: oud, jong, links, rechts en van alle opleidingsniveaus. Als je kijkt naar persoonlijkheidskenmerken, vallen een paar dingen op. Complotdenkers zijn gemiddeld genomen wat meer angstig, intuïtief, snel verveeld, maatschappelijk betrokken en goedgelovig. En ze stemmen vaak op politieke partijen aan de flanken.

Daarnaast zien we bij veel complotdenkers een vorm van collectief narcisme: de overtuiging dat de groep waar ze bij horen superieur is aan “de ander”. Je ziet dat bijvoorbeeld in het uitgangspunt “Eigen volk eerst” van extreemrechtse groeperingen, of in de VS, waar veel Democraten zich superieur voelen aan Republikeinen en vice versa. Al deze factoren werken complotdenken in de hand.’

Hoe voedt superioriteitsgevoel het complotdenken?

‘Collectief narcisme gaat uit van een inferieure ander, die gemakkelijk negatieve eigenschappen krijgt toegedicht. Dat wekt wantrouwen in de hand en daaruit ontstaan aannames over wat die ander in zijn schild voert. Een extreem en tragisch voorbeeld daarvan speelde in nazi-Duitsland in de jaren 30.

Daar gingen complottheorieën rond over een inferieure ander: joodse mensen. Die werden verantwoordelijk gehouden voor de Duitse capitulatie in de Eerste Wereldoorlog en de ongunstige voorwaarden bij de wapenstilstand daarna.

Zo deed het samenzweringsdenken nog een schepje boven op de al bestaande vijandige houding tegenover joodse mensen, met alle destructieve gevolgen van dien.’

Sommige complottheorieën zijn bijna absurd, de gedachte dat de aarde plat is en aan de randen wordt afgeschermd door ijsbergen, bijvoorbeeld. Hoe kán dat?

‘Zo’n overtuiging relateert aan de neiging tot intuïtief denken die veel complotdenkers hebben. Als je van dag tot dag op aarde leeft, ervaar je niet dat dat een bol is. De flat earth society schuift klakkeloos honderden jaren wetenschappelijk werk terzijde, maar zo gek is dat nu ook weer niet.

Veel dingen die wij als kennis beschouwen, nemen we aan omdat we vertrouwen hebben in de bron die de kennis heeft opgedaan en verspreid. Wij denken te weten dat de aarde om de zon draait en niet andersom, maar ken jij als individu het bewijs daarvoor? Of weet je hoe een vaccin je precies beschermt? Als het vertrouwen ontbreekt in de mensen en instanties die de kennis verspreiden, kunnen andere verhalen of verklaringen geloofwaardiger lijken.’

Heeft de neiging tot complotdenken nut?

‘In de huidige, relatief veilige maatschappij eigenlijk niet, maar gedurende onze evolutionaire ontwikkeling wel. Toen onze voorouders als jager-verzamelaars leefden, was er veel strijd tussen verschillende stammen, die soms zelfs tot genocide leidde. De kans door geweld om het leven te komen, was toen aanzienlijk groter dan nu.

In die onveilige context vergrootte je je overlevingskansen door slechte intenties bij de ander te vermoeden. De prijs die je betaalde voor onterecht wantrouwen – uit voorzorg verkassen naar een nieuw gebied – was veel lager dan de prijs voor een onterecht vertrouwen in de ander. Dat kon je immers met de dood bekopen.

De neiging tot wantrouwen vergrootte de overlevingskansen en is zodoende in onze genen verankerd geraakt, maar dat is in de huidige rechtsstaat lang niet altijd gepast. Nu heeft “de ander” het vaak helemaal niet slecht met ons voor: veel medici ontwikkelen vaccins vanuit de oprechte intentie ons te beschermen tegen gevaarlijke ziekten, en klimaatwetenschappers proberen ons te behoeden voor extreme droogte, overstromingen en ander natuurgeweld. Het oerinstinct dat anderen niet te vertrouwen zijn, botst dus met de moderne samenleving waarin we beter af zijn als we die groepen juist wél vertrouwen.’

Neemt complotdenken toe?

‘Wetenschappers van de universiteit van Miami spitten ruim honderdduizend brieven door die lezers tussen 1890 en 2010 naar de The New York Times en de Chicago Tribune stuurden. Het aandeel brieven waarin melding wordt gemaakt van een complot fluctueerde, maar nam over het algemeen niet toe.

Er waren wel twee pieken te zien. Eén aan het einde van de twintigste eeuw, toen veel mensen werkloos raakten omdat machines hun taken overnamen, en één tijdens de Koude Oorlog. Het complotdenken neemt dus toe in onzekere tijden, en hoewel daar nog geen onderzoek naar is gedaan, zou het mij niet verbazen als het na 2010 ook is toegenomen.’

Hoezo?

‘Met de komst van internet en sociale media is de wereld in korte tijd enorm veranderd en de veranderingen volgen elkaar nog steeds in hoog tempo op. Mensen werken en winkelen online, in de tram zit iedereen naar een smartphone te staren, zonder DigiD krijg je weinig geregeld bij de gemeente en zelfrijdende auto’s nemen menselijke functies over.

Er is niet per se iets mis met deze ontwikkelingen, maar ze creëren wel onrust. De toekomst is steeds moeilijker te voorspellen en dat gaat gepaard met zorgen, bijvoorbeeld over het verlies van werkgelegenheid door robotisering. Die onzekerheid kan een voedingsbodem zijn voor complotdenken.

Nepnieuws en de algoritmen van sociale media, die ervoor zorgen dat mensen minder in contact komen met tegengeluid of een ander perspectief, spelen daarbij ook een rol. We zien in elk geval dat het vertrouwen in instituten als overheden, wetenschap, journalistiek en bedrijven de afgelopen jaren een dieptepunt bereikte.

Wantrouwen voedt complotdenken en complotdenken voedt wantrouwen en angst, zo beland je dus in een vicieuze cirkel. Wie eenmaal een complottheorie gelooft, omarmt een wereldbeeld waarin gebeurtenissen kunnen worden veroorzaakt door kwaadaardige samenzweringen. Dat leidt tot een domino-effect: de beste voorspeller van geloof in een complottheorie is geloof in een andere complottheorie.’

Ligt u daar wakker van?

‘Nee. Ik ben een goede slaper. Maar ik maak me er wel zorgen over en dat motiveert me in mijn onderzoek.’

Als ik volgend kerstdiner naast mijn tante zit en zij me vertelt dat ze gelooft dat de aarde plat is, hoe ga ik het gesprek dan met haar aan?

‘Blijf rustig, stel vragen en houd je aan de feiten. Vraag haar bijvoorbeeld waarom ze denkt dat de aarde plat is en hoe ze denkt dat NASA de satellietfoto’s die tonen dat de aarde rond is dan precies construeert. Maar verwacht geen wonderen, het is niet makkelijk om iemand van zienswijze te doen veranderen.’

Dat klinkt niet erg hoopvol.

‘Nee, maar gelukkig zijn we niet alleen aangewezen op discussies bij het kerstdiner. Politici en andere invloedrijke figuren kunnen de vicieuze cirkel van angst, wantrouwen en complotdenken doorbreken met een positief verhaal. Mensen hoop geven, in plaats van inspelen op hun angsten. Obama was daar bijvoorbeeld een ster in, met zijn Yes we can.

Daarnaast is het aan de grote online platforms als Facebook en YouTube om hun verantwoordelijkheid te nemen in het bestrijden van nepnieuws. Nepnieuws wordt met kwade bedoelingen verspreid om complotdenken te versterken, mensen tegen elkaar op te zetten of angst te kweken, omdat de verspreider daar op de een of andere manier baat bij heeft.

Denk aan “Pizza-gate”, waarbij Amerikaanse alt-righters het nieuws verspreidden dat Hillary Clinton vanuit de kelder van een pizzarestaurant een netwerk van pedoseksuelen coördineerde. Het was een campagne om een politiek tegenstander zwart te maken en resulteerde in een gewapende inval bij de pizzatent door een van de complotdenkers die het nepnieuws geloofde.

Mainstream platforms moeten dat soort berichten opsporen en verwijderen. Dat is niet eenvoudig, zowel technisch, juridisch als moreel – want wie bepaalt welke boodschap wel en niet legitiem is? Maar dat het moeilijk is, is geen reden om het niet te doen.’

Hoe kunnen we ervoor waken onszelf om de tuin te laten leiden?

‘Je moet rationeel en kritisch blijven en je eerste indruk van een situatie leren bevragen. Een zinnig uitgangspunt daarbij is het wetenschappelijk principe van “parcimonie”, dat inhoudt dat de simpelste verklaring doorgaans de juiste is.

Is er een heftige gebeurtenis in het nieuws, een ontploffing, een brand, een ontspoorde trein, vraag je dan af of die gebeurtenis niet gewoon veroorzaakt kan zijn door bijvoorbeeld pech, ongelukken of menselijke fouten. Die komen uiteindelijk veel vaker voor dan complexe en gewetenloze complotten.’