1. Grensoverschrijdend gedrag is ambigu
Bij grensoverschrijdend gedrag denken we snel aan heldere signalen, zoals duidelijk ongepaste opmerkingen of aanrakingen. Dat is alleen niet altijd hoe het in de realiteit gaat, legt Roos Vonk uit. ‘Grensoverschrijdend gedrag begint vaak klein. Daarnaast hebben we ook te maken met een enorm grijs gebied.’
Pak aan wat je dwarszit
Minder stress, ander werk, meer zingeving of iets anders waarbij je wel een duwtje in de rug kunt gebruiken? Een coach helpt je om sneller je doelen te bereiken.
Vind je ideale coach‘Ga bij jezelf maar eens na wat voor gevoel je krijgt wanneer een man tegen je zegt: “die blouse staat je mooi”. Het zou je een ongemakkelijk gevoel kunnen geven, maar je zou het compliment ook kunnen waarderen. Dat hangt af van allerlei subtiele factoren.
De context, wie de opmerking maakt, hoe je tegenover die persoon staat, het soort contact dat jullie hebben en de toon waarop iets wordt gezegd, zijn bijvoorbeeld bepalend voor hoe je zo’n opmerking opvat.
De kans is dus ook groot dat je geen actie onderneemt als je hoort dat dit tegen iemand gezegd wordt: je bent niet zeker of er daadwerkelijk een grens wordt overschreden. Zulke opmerkingen zitten altijd een beetje in het schemergebied.’
2. We vallen ten prooi aan het omstandereffect
Juist door die onduidelijkheid ben je geneigd om te letten op hoe anderen reageren. Je gebruikt hun gedrag om te bepalen of er sprake is van een grensoverschrijding. Als anderen niet reageren denk je: ‘niemand zegt er iets van, dus het is blijkbaar normaal.’
Zo val je ten prooi aan het omstandereffect: het psychologische fenomeen dat mensen passief toekijken tijdens een penibele situatie, omdat er anderen bij zijn die ook niets doen.
Training Vergroot je assertiviteit
- Beter voor jezelf opkomen
- Nee zeggen zonder schuldgevoel
- Inspirerende video's met trainer Nienke Verhoeven
79,-
Roos Vonk beschreef dit effect ook in haar boek Mijn ego heeft altijd gelijk. ‘Mensen zijn echte groepsdieren. Ongemerkt zijn we constant aan het kijken hoe anderen reageren op situaties, en vervolgens kopiëren we dat gedrag.
Enerzijds halen we informatie uit het gedrag van anderen: we gaan ervan uit dat zij beter weten wat er aan de hand is dan wij, waardoor het logisch lijkt om hun voorbeeld te volgen tijdens onduidelijke situaties. Anderzijds willen we niet iets doen dat tegen de normen van de groep ingaat en zo riskeren een buitenbeentje te worden.’
3. Machtsverhoudingen spelen een rol
Een andere belangrijke factor is de status van degene die grensoverschrijdend gedrag vertoont. Vaak is dat een persoon met macht in de groep. Vonk: ‘Binnen iedere groep bestaat een bepaalde hiërarchie. Iemand kan formeel een leider zijn, bijvoorbeeld door zijn functie binnen een bedrijf, maar ook informeel, bijvoorbeeld door zijn populariteit.
Schadelijk gedrag van personen met macht of status wordt vaak lang getolereerd. Dat komt ook doordat leiders vaak zelf de normen bepalen, zonder het te beseffen. Mensen denken: als de leider het doet, dan mag het blijkbaar.’
Dat macht een rol speelt in grensoverschrijdend gedrag, is terug te zien in de media. Denk bijvoorbeeld aan de situatie rondom The Voice of Holland, waarbij verschillende kandidaten meldingen maakten van seksueel wangedrag binnen het programma.
Recentelijk verscheen ook een aflevering van het radioprogramma Argos waarin het schrijnende verhaal werd verteld van een student op de Radboud Universiteit die lange tijd werd lastiggevallen door een hoogleraar. Dit soort voorbeelden maken duidelijk hoe zo’n machtsdynamiek ervoor kan zorgen dat een slachtoffer zich hulpeloos voelt.
Vonk: ‘Wat wel opvallend is, is dat de daders vaak niet doorhebben dat ze iets verkeerd doen. Dit komt deels doordat het zwijgen van de omstanders de daders bevestigt in hun gedrag, maar ook doordat mensen met macht vriendelijkheid vaker verwarren met geflirt. Seksuele overperceptie, heet dat.
Ze gaan er daardoor bijvoorbeeld vanuit dat “ondeugende opmerkingen” gewaardeerd zullen worden door de ander. Daarnaast krijgen ze, door hun machtspositie, niet vaak een weerwoord of feedback. Al die dingen samen zorgen ervoor dat het wangedrag lang kan voortkabbelen.’
Hoe ga je het omstandereffect tegen?
Het liefste wil je het omstandereffect natuurlijk voorkomen, zodat je kunt bijdragen aan een veilige werksfeer. Dat is helaas niet altijd mogelijk, maar je kunt wél zorgen dat je er niet in meegaat. Roos Vonk legt uit hoe je dat doet.
‘Het allerbelangrijkste is weten dat het omstandereffect bestaat, waardoor je kunt kiezen om ertegenin te gaan. Stel jezelf de volgende vraag als er iets gebeurt wat je doet twijfelen: “weten andere mensen beter wat er nu aan de hand is dan ik?” Meestal is dat namelijk niet het geval, en heeft het dus geen zin om op hun reactie te vertrouwen.’
Naast je bewust zijn van het omstandereffect, benadrukt Vonk dat overleg ook belangrijk is. ‘Zodra je in gesprek gaat met andere omstanders, of het slachtoffer, merk je dat jullie dezelfde twijfels delen. Dat zorgt ervoor dat je wordt bevestigd in je vermoedens, waardoor je ze serieus gaat nemen.
Ook kun je dan als groep bespreken wat een verstandige volgende stap is om de situatie aan te pakken. Groepen zijn namelijk, naast soms een zwakte, ook juist een kracht.’
Het boek Mijn ego heeft altijd gelijk van hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk kun je hier bestellen.
