Waarom narcisme bij vrouwen minder makkelijk wordt herkend

Elizabeth Holmes was klaar om de wereld te redden. De Amerikaanse zakenvrouw claimde een apparaat te hebben ontwikkeld waarmee met slechts één druppel bloed honderden ziekten konden worden opgespoord.

Lange tijd stond Holmes aan de top van de technische wereld en was op haar hoogtepunt negen miljard dollar waard. Maar haar bedrijf Theranos bleek gebouwd op leugens en vervalste testresultaten.

Holmes werd veroordeeld tot elf jaar gevangenisstraf. Ze heeft nooit berouw getoond of haar verontschuldigingen aangeboden aan de patiënten wier leven ze in gevaar heeft gebracht.

Volgens Holmes is niet zij de slechterik, maar John Carreyrou, de journalist die haar ontmaskerde. Ze zou zichzelf zien als een martelaar, de Jeanne d’Arc van Silicon Valley.

Experts denken dat achter haar zelfingenomen, manipulatieve en machtswellustige gedrag een neiging tot narcisme schuilgaat. En daarover hoor je weinig bij vrouwen. Hoe komt dat, en hoe herken je een vrouwelijke narcist?

Narcisme komt vaker voor bij mannen

Mensen met narcisme willen graag bewonderd worden, overdrijven hun eigen prestaties, en vinden dat ze recht hebben op een speciale behandeling. Ze kunnen charmant zijn, extreem jaloers en hebben een gebrek aan empathie.

Narcisme is een glijdende schaal: iedereen heeft wel in een bepaalde mate narcistische trekken. Pas als je zo narcistisch bent dat anderen of jijzelf daar last van hebben, wordt er van een narcistische persoonlijkheidsstoornis gesproken.

Bij mannen komt het vaker voor; in maar ongeveer een kwart van de gevallen gaat het om vrouwen, volgens de psychiatrische ‘diagnosebijbel’ DSM-5. ‘Dat verschil heeft deels een biologische oorzaak,’ duidt psycholoog Martin Appelo, die veel mensen met narcistische problematiek behandelt en meewerkte aan de online training Bescherm jezelf tegen narcisme.

‘Al is er nog niet veel onderzoek naar gedaan, er zijn aanwijzingen dat mannelijke hormonen in combinatie met stresshormonen door een instabiele jeugd iemand vatbaarder maken voor het ontwikkelen van narcisme.’

Ook uit een recent onderzoek, afgelopen jaar gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Psychological Science, blijkt dat testosteron een belangrijke motor is achter het zogeheten grandioos narcisme, waarbij vooral arrogantie en dominantie op de voorgrond staan.

Appelo: ‘Een instabiele basis in combinatie met juist weinig mannelijke hormonen maakt vatbaar voor een borderline persoonlijkheidsstoornis – wat vaker bij vrouwen voorkomt. Narcisme en borderline komen dus uit dezelfde koker, maar ontwikkelen zich onder invloed van hormonen in een andere richting.’

Toch komt narcisme zeker ook bij vrouwen voor. ‘Deze vrouwen zijn vaak imponerend en vol zelfvertrouwen, wat mogelijk kan wijzen op een hogere testosteronspiegel.’

Australisch-Amerikaans onderzoek lijkt dat te bevestigen: vrouwen (en mannen) met veel testosteron gaan zich narcistisch gedragen wanneer ze meer macht krijgen – terwijl dat niet zo is bij vrouwen en mannen met weinig testosteron in dezelfde machtspositie.

Narcisten zijn gedreven solisten

Narcisme ontstaat dus door een ingewikkeld samenspel van hormonen en jeugdervaringen. Ook is er een erfelijke component en is er vaak sprake van een trauma, luidt de heersende opvatting.

‘Narcisme begint vaak met een jeugd vol verwaarlozing of juist een verstikkende hoeveelheid aandacht,’ aldus Appelo, die zelf ook narcistische trekjes zegt te hebben. ‘In de kern hebben narcisten een diep wantrouwen in de medemens, en daardoor ook een wankel zelfvertrouwen.

In plaats van daarover eerlijk te zijn of er hulp voor te vragen, ontkennen narcisten dat en overschreeuwen zichzelf door zich groot, mooi, sterk, machtig, belangrijk en onkwetsbaar voor te doen.

Met deze houding proberen ze zichzelf te beschermen, maar de manier waarop ze dat doen werkt juist in de hand dat mensen zich van hen afkeren, waardoor hun wantrouwen en daarmee hun instabiele basis wordt versterkt.’

Deze dynamiek is bij mannen en vrouwen hetzelfde. Toch zijn niet alle narcisten hetzelfde. Het stereotiepe beeld is dat van een moeilijk en arrogant persoon dat graag in het middelpunt van de belangstelling staat: de grandioos narcist.

Er bestaat ook een tweede type: de kwetsbaar narcist. Uit een meta-analyse van diverse Amerikaanse universiteiten blijkt dat vrouwen eerder naar die vorm neigen. Mensen met kwetsbaar narcisme vinden óók dat ze beter zijn dan anderen en meer rechten hebben, maar durven complimenten niet op te eisen en vermijden situaties waarin ze beoordeeld kunnen worden.

Ze zijn doodsbang voor afwijzing en hypergevoelig voor wat anderen van hen vinden. Volgens Appelo hebben kwetsbaar narcisten in hun jeugd vaak geen veiligheid en geborgenheid gekend.

‘Het gevoel niks waard te zijn en er alleen voor te staan, hebben zij omgedraaid naar “ik heb niemand nodig” en “alles wat ik doe, doe ik perfect, zodat niemand mij kan afwijzen.” Het zijn vaak solisten met een enorme drive. Ze werken keihard en zijn heel prestatiegericht en perfectionistisch.’

Niet of laat herkend

Dat deze variant vaak over het hoofd wordt gezien, lijkt een van de oorzaken dat narcisme bij vrouwen vaak niet of laat wordt herkend. Volgens onderzoekers van de universiteit van Londen zou er in de literatuur en diagnostiek te vaak worden uitgegaan van grandioos narcisme, de meer ‘mannelijke’ verschijningsvorm.

Het werkelijke aantal vrouwen met narcisme ligt waarschijnlijk hoger als ook wordt gekeken naar andere vormen, denken ook de onderzoekers van de eerdergenoemde meta-analyse.

Op de Narcissistic Personality Inventory, het meest gebruikte instrument om grandioos narcisme te meten, scoren mannen hoger op schalen als superioriteit, leiderschapsdenken en uitbuitend gedrag.

Maar als ook naar kwetsbaar narcisme wordt gekeken, dan doen vrouwen niet voor hen onder. Mogelijk wordt narcisme bij vrouwen soms ook over het hoofd gezien door vooroordelen bij hulpverleners. Bij de diagnose laten hulpverleners zich soms te veel leiden door het geslacht, en denken bij een vrouw niet zo snel aan een narcistische persoonlijkheidsstoornis.

Passief agressief

Nog een reden waarom narcisme bij vrouwen minder snel wordt herkend, is dat vrouwen hun woede minder snel op de ander richten, merkt Appelo.

‘Ze uiten het minder direct, maar meer als passieve agressie door steken onder water te geven of weg te gaan. Het narcisme blijft meer onder de oppervlakte of gaat verscholen achter een andere stoornis.’ Zo blijkt bijvoorbeeld uit onderzoek van de Australian National University dat mensen met kwetsbaar narcisme vaker een eetstoornis ontwikkelen.

De voorbeelden ziet Appelo wekelijks voorbijkomen in zijn praktijk. ‘Momenteel heb ik een vrouw met kwetsbaar narcisme in behandeling. Je zult haar misschien niet zo snel herkennen als een stereotiepe narcist, want ze kaffert niemand uit.

Ze leeft van haar prestaties en heeft een enorm imperium opgebouwd waarvoor ze veel waardering krijgt. Toch heeft ze problemen in relaties en voelt ze een innerlijke leegte. Ze is altijd bezig geweest met bewijzen dat ze beter is dan anderen, maar ze kan geen antwoord geven op de vraag: wat wil ik nou eigenlijk zelf?’

Vernedering

Moeite met het aangaan van relaties en intimiteit is typisch voor zowel grandioos als kwetsbaar narcisme, en ook dat zie je dus terug bij vrouwen.

Appelo: ‘Veel vrouwen met narcisme die ik behandel, zijn escortdame geworden of leiden een geheim sm-leven in een donker circuit. De verwaarlozing en het gevoel niets waard te zijn uit hun kindertijd komt tijdens de puberteit tot uiting in een behoefte aan vernedering – want dat is in feite wat ze kennen.

Een vrouw die ik behandel is in haar jeugd extreem seksueel misbruikt. Dat misbruik heeft ze omgedraaid in iets waarmee ze haar voordeel kan doen: ze werkt als prostituee. Als haar lichaam aantrekkelijk wordt gevonden, dan kan ze er net zo goed geld voor vragen, vindt ze.

In feite wil ze mannen op deze manier domineren. Maar als je altijd boven mannen wilt staan, kom je nooit tot echte intimiteit – wat ze ten diepste wel wil. Zo’n vrouw moet eerst in relatietherapie met zichzelf, zodat ze contact leert maken met het deel van zichzelf dat ze heeft overschreeuwd.’

De positieve kant van narcisme

Een vrouwelijke narcist, met name het kwetsbaar type, is kortom vaak minder makkelijk te herkennen. Ze is minder dominant en wat subtieler en indirecter dan haar mannelijke soortgenoot.

Ook kan ze de schijn wekken zorgzaam, vriendelijk en behulpzaam te zijn, maar wil daarvoor wél waardering en applaus. En als ze kritiek krijgt of zich afgewezen voelt, kan ze heel subtiel wraak nemen.

Toch is narcisme niet alleen maar slecht, aldus Appelo: hun enorme drive brengt vrouwen met kwetsbaar narcisme vaak ook professioneel succes. ‘Een vrouw die ik behandel werd als advocaat gespecialiseerd in het arbeidsrecht op de moeilijkste casussen van Nederland gezet. Omdat iedereen wist: als je haar hebt, dan krijgt de verdediging van de tegenpartij het moeilijk.’

Ook kenmerkend is volgens Appelo de grote loyaliteit die vrouwen met narcisme hebben aan mensen met wie ze het goed kunnen vinden. ‘Zolang je het samen eens bent, kun je met deze vrouwen goed samenwerken. Maar dat houdt op als je hen tegenspreekt of als het écht intiem wordt.’

Bronnen o.a.: M. Appelo, Een spiegel voor narcisten, Boom / A. Green e.a., Female narcissism. Assessment, aetiology and behavioural manifestations, Psychological Reports, 2022 / E. Zajenkowski e.a., Ego-boosting hormone. Self-reported and blood-based testosterone are associated with higher narcissism, Psychological Science, 2023 / N.L. Mead e.a., Power increases the socially toxic component of narcissism among individuals with high baseline testosterone, Journal of Experimental Psychology: General, 2018