Breinwetenschapper Erik Scherder signaleert de laatste jaren een stroomversnelling in de neurowetenschappelijke ontdekkingen over de gunstige effecten van muziek. Of het nu Bach of Beyoncé is, muziek maakt ons gezonder, aardiger en stabieler.
Mindfulness training
- Leer omgaan met stress
- Krijg meer aandacht voor het nu
- Met Gids voor een Langzaam Leven cadeau
99,-
Hoe ons brein opbloeit van muziek
Hendrik heeft het. Op mijn sportschool geeft hij elke woensdagavond spinningles en dat is feest: een en al muziek en swingen. Klokslag halfacht zet hij de volumeknop lekker hoog, en onmiddellijk zijn we met z’n allen vertrokken op onze muzikale reis… om na een uur met een plas zweet onder de fietsen wakker te worden uit onze roes.
Hendrik draait waar we blij van worden: golden oldies van Michael Jackson, Beyoncé, gevoelige songs, en het opzwepende Encore une fois. Af en toe stapt hij even af en loopt enthousiasmerend door de zaal, aanstekelijk bewegend op het ritme van de muziek. Hendrik is dan de muziek. Bij hem móét je wel beuken: geen keus meer.
De ogen van breinwetenschapper Erik Scherder beginnen te glimmen als hij hoort over Hendriks spinningles. ‘Prachtig, prachtig! Hieruit blijkt maar weer hoeveel invloed muziek op een mens kan hebben.’
Het doet hem denken aan een experiment van de Engelse Brunel-universiteit, zegt hij. ‘Daarbij renden mensen op de loopband op het ritme van de muziek van Madonna, Queen of de Red Hot Chili Peppers: zo hielden ze het 15 procent langer vol én hadden er meer lol in – zelfs als ze tegen de uitputting aan liepen te puffen.’
Vraag Erik Scherder naar het effect van muziek op onze hersenen en hij lepelt het ene na het andere onderzoek op. De hoogleraar verwierf landelijke bekendheid met zijn inspirerende tv-optredens over de gunstige invloed van bewegen op het brein. Door hem werden talloze Nederlanders zich ervan bewust dat ze veel te veel zitten, en dat dat knap slecht is voor hun hersenen.
Op de hometrainer in zijn werkkamer werkte Scherder zich de afgelopen tijd door stapels wetenschappelijk onderzoek naar de heilzame breineffecten van muziek. In 2017 publiceerde hij er een boek over, Singing in the brain. En als 65-jarige ging hij meteen ook maar op vioolles – als kind al een hartenwens.
‘Op een ochtend werd ik wakker en dacht ik ineens: het is nooit te laat voor die viool. Mensen van rond mijn leeftijd die voor het eerst een instrument gaan bespelen, krijgen namelijk extra activiteit in hun prefrontale cortex.
En wie wil dat nou niet? Juist die cortex is bij veroudering een van de kwetsbaarste onderdelen van het brein. Muziekles houdt hem langer fit, waardoor het geheugen scherper blijft en het probleemoplossend vermogen op peil wordt gehouden.’
Hij glimlacht: ‘Oké, ik houd de veroudering er niet mee tegen, dat zie je wel aan mij. Maar de ouderdom zonder tegengas over je heen laten komen hoeft ook weer niet.’
Eerder dan taal
Scherder, aan de VU hoogleraar neuropsychologie en aan de Rijksuniversiteit Groningen hoogleraar bewegingswetenschappen, signaleert de laatste jaren een stroomversnelling in de neurowetenschappelijke ontdekkingen over de gunstige effecten van muziek.
‘Neem dat mooie Amerikaanse onderzoek bij kinderen die muziekles krijgen en die van hun 6de tot 9de werden gevolgd. Deze kinderen blijken over de hele linie beter te presteren. Hun hersenbalk, de verbinding tussen hun beide hersenhelften, is bij hen dikker geworden door het musiceren.
Linker- en rechterhelft werken dus beter samen, wat hun brein flexibeler maakt. En nog meer goed nieuws: je hoeft er niet eens goed voor te zijn in muziek – áls je maar muziek speelt, dat is al voldoende.’
Verbaasde blik: ‘Onvoorstelbaar toch, dat het muziekonderwijs is wegbezuinigd in Nederland? Muziek is zó goed voor je algehele ontwikkeling. Het raakt je: muziek doet je verwonderen, verbazen, emotioneren, herinneren, het verbindt je met anderen.
Muziek grijpt in op de diepste structuren in het brein. We leren het eerder dan taal: al in de buik van onze moeder veranderen onze ademhaling en hartslag zodra we daarbuiten muziek of gezang horen. Muziek is een psychofysiologisch oermechanisme van de mens.’
Aardige musici
Uit lichamelijk onderzoek is gebleken dat muziek onze hartslag verlaagt, de bloeddruk laat dalen, de spieren ontspant, pijn kan verlichten, de productie van stresshormonen afremt, ons makkelijker in slaap kan doen vallen, en dat zelfs het immuunsysteem er beter door kan gaan functioneren.
Wie veel naar muziek luistert, loopt dus minder kans ziek te worden. Hoe werkt dat precies in ons brein? Scherder glimlacht en pakt van zijn bureau een plastic model van de hersenen.
‘Er is niet één plekje aan te wijzen waar muziek wordt verwerkt,’ zegt hij terwijl hij met zijn hand over de gehele buitenkant van het kunststof brein strijkt.
Hij trekt de twee helften uit elkaar, waardoor ook de belangrijke binnenste, dieper gelegen gebieden zichtbaar worden. ‘Het hele brein doet mee, dat is nou juist het unieke van muziek. Bij onze meeste andere gedragingen zijn veel minder gebieden tegelijk zo actief.’
Muziek activeert simultaan verscheidene breingebieden die in een netwerk van zenuwbanen met elkaar in verbinding staan, legt hij uit.
‘Bij het luisteren naar muziek zijn al aardig wat breingebieden tegelijkertijd actief, maar bij het spelen ervan nog meer, omdat dan ook de motorische en visuele delen van het brein meedoen. Muziek maken is dus nog verrijkender voor de hersenen dan muziek luisteren.’
De meeste breingebieden die actief zijn bij muziek, zowel bij het beluisteren als maken, liggen ver uit elkaar. De zenuwbanen ertussen moeten grote afstanden afleggen, en dat maakt deze breinsystemen tot de meest complexe die we hebben.
Scherder: ‘Het zijn juist onze complexe systemen die de meeste stimulatie veroorzaken. Dat maakt muziek zo goed voor het brein, want hoe meer stimulatie het ontvangt, hoe beter het in conditie blijft.’
Muziek luisteren en spelen houdt onze breinnetwerken niet alleen actief, het versterkt ze ook. De muzieknetwerken blijken intensief verbonden te zijn met de taalgebieden, waardoor muziek ons taalgevoel kan stimuleren.
Ook is gebleken dat kinderen die pianoles krijgen, betere verbindingen ontwikkelen tussen gebieden in de voor- en achterkant van hun brein, wat een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van hun empathische vermogens.
Scherder: ‘En bij ouderen die muziek luisteren of spelen, wordt onder meer de prefrontale cortex sterker. Daardoor is hij beter in staat een rem te zetten op de amygdala, die de motor achter negatieve prikkels en angstsignalen in het brein is. Veel muziek luisteren of spelen maakt je dus tot een aardiger, stabieler, positiever mens.’
De eerlijkheid gebiedt hem daaraan toe te voegen dat je ook zonder muziek natuurlijk heel positief en aardig kunt zijn. ‘Ik ken veel mensen die ontzettend aardig zijn maar niks met muziek hebben.’
Soort orgasme
Hoe is het mogelijk dat muziek zo’n rechtstreeks effect heeft op onze emoties? Dat komt doordat de hersengebieden die betrokken zijn bij het verwerken van emoties, ook een rol spelen bij het verwerken van muziek.
Het diep in de hersenen gelegen beloningssysteem blaast een stevig partijtje mee, en dan met name de stof dopamine, een oppeppende neurotransmitter.
Scherder beschrijft wat er dan gebeurt in de hersenstam, een gebied onder in de hersenen dat belangrijke basisfuncties vervult zoals ademhaling en bloedsomloop: ‘Zodra de hersenstam klanken opvangt die we prettig vinden, spuit hij dopamine naar het beloningssysteem, waardoor het op play gaat en we genieten van muziek. Van dat beloningssysteem is al bekend dat het reageert bij seks en drugs, maar naar nu blijkt dus ook bij rock-’n’-roll.’
Ons beloningssysteem reageert op de verwachtingen die we tijdens muziek hebben, legt Scherder uit. ‘Als het bijvoorbeeld een song herkent waar je in het verleden een goed gevoel van kreeg, zet het meteen de poorten open voor opnieuw dat zalige gevoel. Maar ook houdt het in de gaten: wanneer komt dat heerlijke refrein nou?
Zodra Pharrell Williams dus na zijn aanloopje eindelijk ‘Because I’m happy’ begint te zingen, gaat je beloningssysteem helemaal los.’ Hij gniffelt: ‘Het is eigenlijk een soort orgasme. Zo’n kick krijg je ook bij een onverwachte wending in de muziek: dat vinden onze hersenen ook erg lekker.’
En dan is er nog de verbinding tussen het beloningssysteem en het bewegingscentrum. Bij muziek maken, maar ook bij alleen luisteren wordt dat bewegingscentrum – onze motoriek – geprikkeld. ‘Het verklaart waarom we zo vaak de neiging krijgen om op muziek mee te bewegen,’ zegt Scherder.
‘Niet voor niets hebben sommige talen geen aparte woorden voor muziek en dans. Voor die culturen is het een en hetzelfde. Het brein denkt er net zo over.’
Dansen is eigenlijk een gunstig bijeffect van muziek. Het vereist complexe mentale coördinatie, en dat versterkt de zintuiglijke- en bewegingsfuncties.
Heavy-metalstress
Doet Bach hetzelfde met ons als Beyoncé? Zijn er soorten muziek die meer effect hebben dan andere? Niet echt, zegt Scherder.
‘Maar wel is van één muziekgenre bekend dat het schadelijk kan zijn: heavy metal. Onderzoek heeft aangetoond dat de meerderheid van de luisteraars er stress en hoge bloeddruk van krijgt.’
Al zijn er natuurlijk veel melodieën die grote groepen mensen aanspreken, muziek is vooral iets heel persoonlijks, benadrukt hij. ‘Ieders brein is uniek en maakt op zijn eigen manier chocola van de klanken die binnenkomen. Dat heeft met allerlei zaken te maken.
Zoals welke muziek je in je jeugd hoorde, welke herinneringen je bij bepaalde muziek hebt, of er innerlijke beelden in je opkomen: een mooi landschap, vogels, zee, wind, de galop van een paard… Die dingen roepen op hun beurt emoties op.’
Dat betekent dus ook dat al die gunstige effecten van muziek pas optreden als we muziek luisteren waar we van houden? ‘Ja,’ zegt Scherder, ‘dat is wel een voorwaarde.’
Hoe krachtig het effect van iemands favoriete muziek kan zijn, is soms te zien bij patiënten met dementie. Mensen die zich niets meer lijken te herinneren, amper nog reageren en niet meer praten, veren ineens op wanneer ze een liedje uit hun jeugd horen.
Hun ogen gaan stralen, ze zingen en tikken met hand of voet foutloos mee, en kunnen zelfs weer even antwoord geven op vragen. ‘Ontroerend als je dat ziet gebeuren bij een patiënt,’ weet Scherder uit ervaring.
‘Dat verschijnsel heeft alles te maken met het langetermijngeheugen voor muziek. Bij de ziekte van Alzheimer blijft dat het langst gespaard. Voor mij laat dat zien hoe diep muziek verankerd ligt in de hersenen.’
Iets soortgelijks gebeurt bij mensen die een beroerte hebben gehad en niet meer kunnen praten. Met behulp van muziek of zingen lukt het hen vaak weer een beetje te leren spreken. Muziek heeft bij deze patiënten ook een positieve invloed op hun denkvermogen, slaap-waakritme en stemming, zegt Scherder.
‘Die laatste effecten van muziek luisteren zijn inmiddels ook vastgesteld bij depressie en angststoornissen.’ Hij legt uit wat muziek kan betekenen voor parkinsonpatiënten, die kampen met een stilgevallen dopamineproductie.
Dopamine helpt bij de signaaloverdracht tussen zenuwcellen; stokt die, dan wordt de aansturing van de spieren en dus het bewegingsapparaat aangetast. Bij mensen met parkinson kan het ritme van muziek de dopamineproductie enigszins op gang brengen, waardoor ze in bepaalde situaties weer kunnen lopen.
‘Toegegeven, het zijn geen wereldschokkende resultaten, en de studies zijn vaak met weinig proefpersonen gedaan; daardoor moeten we voorzichtig blijven met het interpreteren van de resultaten. Muziek is zeker geen haarlemmerolie, maar het kan de gevolgen van dit soort nare aandoeningen wel enigszins verlichten.’
Saamhorigheidsgevoel door muziek
Muziek heeft dus diepe invloed op ons, maar waarom eigenlijk? Wetenschappers voeren daar verhitte discussies over.
Volgens sommigen is het een soort franje die niet essentieel is voor onze overleving. Anderen vermoeden dat onze taalloze voorlopers, de neanderthalers, al een elementaire vorm van muziek beoefenden, omdat die juist wel overlevingswaarde had. Zou dat wellicht verklaren waarom onze primitiefste, diepst gelegen hersengebieden er zo actief van worden?
Scherder denkt van wel. ‘De meest basale vormen van muziek zijn natuurlijk de grommende klanken van een beer. Daar moeten we onmiddellijk op aanslaan, anders overleven we niet.’ Logisch dus, zegt hij, dat de verwerking van klanken gebeurt in ons reptielenbrein oftewel hersenstam, het oudste deel van ons brein.
Maar Scherder heeft nog een andere theorie. ‘Muziek helpt ons ook te overleven omdat het groepsvorming stimuleert, en als groep sta je nu eenmaal sterker. Zelfs een verzameling vreemden ervaart het snelst saamhorigheid wanneer ze samen muziek maken.
Melodie en ritme dwingen mensen gewoon om op elkaar af te stemmen. Dat vind ik misschien wel het allermooiste aan muziek: dat het niet alleen goed is voor jezelf, maar je ook echt met anderen verbindt. Uiteindelijk is het groter dan jezelf.’
Erik Scherder, Singing in the brain, Athenaeum, € 19,99
Snel in de stemming
Muziek beluisteren is een ideale manier om in een gewenste stemming te komen: met carnaval draaien we hoempamuziek, op een begrafenis Mag ik dan bij jou. ‘Muziek kan ons helpen een gevoel te beleven,’ zegt neuropsycholoog Erik Scherder.
‘Van vrolijke muziek word je vrolijk – je gaat er zelfs eerder vrolijke gezichten door opmerken. Verdrietige muziek kan helpen je verdriet te verwerken, als katharsis: niemand vindt het leuk om op de begrafenis van een geliefde heftig te huilen bij Time to say goodbye, maar het lucht wel op.’
En, zegt Scherder, wat hij ongelooflijk interessant vindt: zelfs als ze niet verdrietig zijn, luisteren veel mensen tóch graag naar verdrietige muziek. ‘Onderzoek toont aan dat we het fijn vinden af en toe lekker even mee te voelen met het verdriet dat we in de muziek horen.
Niet omdat we graag verdrietig zijn, maar omdat het op meerdere manieren “belonend” voelt: bij verdrietige muziek verplaats je je in wat de componist voelde toen hij het stuk maakte. Je realiseert je dan weer hoe fijn het is dat je in staat bent intense emoties mee te voelen.’
Maar droevige muziek maakt ons niet alleen empathischer. Het stelt je ook in staat fijne gevoelens als tederheid en verwondering te voelen. ‘En het kan je nostalgisch maken: de treurige klanken doen je terugdenken aan vroeger tijden toen je gelukkig was, of hele mooie dingen beleefde.’
