Verliefd op een narcist

Niemand was goed genoeg voor Narcissus. De knappe jongeman uit de Griekse mythologie wilde zich aan geen enkele partner binden, maar werd verliefd op zijn eigen spiegelbeeld in het water.

Aan de rand van een poel raakte hij zo in de ban van zijn eigen schoonheid, dat hij zijn evenbeeld probeerde te omarmen en verdronk.

Psychologen noemden de narcistische persoonlijkheidsstoornis naar de man uit deze mythe. Narcisten zijn mensen die zichzelf enorm belangrijk vinden, hun eigen prestaties en talenten overdrijven, buitensporige bewondering nodig hebben en vinden dat ze recht hebben op een speciale behandeling.

Ze zijn vaak arrogant, hebben een gebrek aan empathie en zijn afgunstig of menen dat anderen dat zijn op hen. Soms gebruiken ze anderen om hun persoonlijke doelen te bereiken.

Verliefd op een narcist

En toch zijn er zat mensen die verliefd worden op een narcist, weet psycholoog Keith Campbell van de universiteit van Georgia. Vooral vrouwen, zo schrijft hij in zijn bestseller When you love a man who loves himself.

Waarom? Een narcistische man heeft ook een heel aantrekkelijke kant. Hij lijkt zelfverzekerd, vertelt interessante verhalen, is royaal. En: hij is vaak ook werkelijk iemand die veel voor elkaar krijgt, iemand met charisma en een goede baan.

Hij verkeert graag in de schijnwerpers en maakt zijn partner ook een beetje deelgenoot van zijn belangrijke, bijzondere leven. ‘Het kan bedwelmend zijn om samen te zijn met een narcist,’ schrijft Campbell.

Geestelijke mishandeling

Aletta (47) werd verliefd op een narcist en herkent Campbells beschrijving. Ze ontmoette haar ex-man toen ze 23 was. ‘Hij had dat kinderlijk spontane. Alles kon: we maakten reisjes, we gingen veel uit eten, met de boot weg. Het was nooit saai met hem.’

Sommige mensen gedijen goed in de schaduw van een narcist, zegt psycholoog en gedragstherapeut Martin Appelo, auteur van Een spiegel voor narcisten.

‘Zijn grootsheid straalt op hen af: ze krijgen gratis ook een beetje roem. Onzekere mensen er­varen narcisten niet als opdringerig, maar hebben bewondering voor hun sterke persoonlijkheid en cijferen zichzelf weg.’

Maar, vervolgt Appelo, mensen die psychisch ­gezond in elkaar zitten, gaan zich op een gegeven moment ergeren aan een narcist. ‘Ze ervaren de ruimte die hij opeist als grensoverschrijdend, respectloos en irritant. De relatie blijkt niet wederkerig.

Ze beginnen te merken dat het altijd over de ander gaat. Als je daartegen protesteert, of zelf ruimte begint op te eisen, ervaart een narcist dat als een aanval. Hij wordt boos en reageert niet met een stapje opzij zetten, maar door zich nog verder op te blazen en degene die zijn ego bedreigt af te stoten.’

Onmogelijke liefde

Aletta merkte inderdaad al snel dat haar partner nare buien had. ‘Hij was snel gekwetst en dan begon hij me te kleineren. Ik had het buskruit niet uitgevonden, zei hij, mijn vrienden en familie stelden niet veel voor.

Hij had het pas gemaakt. Ik denk dat hij zichzelf beter voelde als hij mij naar beneden haalde. En hij wist dingen zo te draaien dat wanneer hij iets fout deed, je toch aan jezelf ging twijfelen. Achteraf zie ik het als pure geestelijke mishandeling.’

Aletta kreeg een kind met hem, maar verliet hem twee jaar later. ‘Het was gewoon onmogelijk om met hem te leven.’ Vanwege hun zoon hielden ze contact, maar het bleef ingewikkeld.

Appelo weet er alles van. Zelf is hij naar eigen zeggen ook narcistisch en in zijn liefdesleven ging veel mis. Acht serieuze relaties liepen stuk op zijn persoonlijkheid.

‘Ik vond natuurlijk niet dat het aan mij lag. Pas toen ik op mijn 37ste vader werd, begon ik naar mezelf te kijken. Ik had vrij genomen van mijn werk, verschoonde de baby en die begon te huilen. Ik werd heel boos: hoe durfde ze! Toen besefte ik: dit kán gewoon niet aan haar liggen, er moet wel iets met mij aan de hand zijn.’

Relatiestoornis

Appelo ziet narcisme echt als een relatiestoornis. ‘De kern ervan is een gebrek aan wederkerigheid – het niet in staat zijn een gelijkwaardige relatie aan te gaan. Partners voelen dat er geen rekening met hen wordt gehouden.

En uiteindelijk krijgen narcisten meestal ook niet waaraan ze behoefte hebben. Ze hunkeren naar geborgenheid en erkenning, maar veroorzaken juist waar ze het bangst voor zijn: mensen nemen afstand en gaan hen van alles verwijten.’

Op internet en in verschillende populaire – meestal Amerikaanse – boeken over dit onderwerp wordt een beeld geschetst van narcisten als kille monsters die hun partners leegzuigen en geruïneerd achterlaten.

Er is zelfs een Amerikaans werkwoord dat zelfbenoemde slachtoffers van narcisten gebruiken om te laten weten dat ze ten prooi zijn gevallen aan zo’n sluwe klootzak: to be narcissized – zoiets als ‘genarcist worden’.

En wie lijdt aan slapeloosheid, depressief en woedend is, en zich afvraagt waardoor die ooit zo perfecte relatie plotseling op een nachtmerrie is uitgedraaid, zou weleens kunnen lijden aan het ‘narcistisch slachtoffer-syndroom’, zo staat te lezen op narcistischepersoonlijkheidsstoornis.nl. De narcist heeft dan ‘zijn klauwen in je gezet’ en zal pas loslaten als hij een ‘nieuwe prooi heeft gevonden die nog vol leven zit’.

Een narcist of een psychopaat?

Dit soort websites en boeken zijn niet op wetenschappelijk onderzoek gestoeld en schetsen een zeer ongenuanceerd beeld van narcisme.

Lang niet elke egocentrische, dominante of overspelige man is namelijk narcistisch. Je partner kan bovendien narcistische trekken hebben zonder dat het allesoverheersend is.

En er zijn ook narcisten die niet in de schijnwerpers staan maar toch zeer zelfingenomen en snel gekrenkt zijn. Kenmerkend voor narcisme is: een gezwollen ego en dikdoenerij gecombineerd met extreme gevoeligheid voor kritiek.

Ben je door je partner misleid en bedrogen en heeft hij of zij weinig empathie, dan is hij of zij misschien geen narcist, maar een psychopaat. Narcisme wordt vaak verward met antisociale persoonlijkheidsstoornissen zoals psychopathie.

Appelo: ‘Een psychopaat doet zichzelf ook mooier voor dan hij is, maar hij misleidt anderen om er zelf beter van te worden en is kil en berekenend.

Een narcist daarentegen wil de ander geen pijn doen, hij gunt een ander ook wel ruimte. Alleen heeft hij die ruimte zelf zo hard nodig dat hij die toch niet aan de ander kan geven.’

Voor de partner is het resultaat eender, maar het komt voort uit andere beweegredenen.

Instabiele basis

Wat maakt verliefd worden op een narcist zo lastig? Waarom heeft hij zo veel ruimte nodig en waarom is het zo moeilijk tot hem door te dringen?

Volgens Appelo zitten narcisten vast in een cirkel. Het begint allemaal met een instabiele basis: een diepgeworteld wantrouwen als gevolg van een tekort aan warmte, bescherming en erkenning vroeg in het leven.

‘Anderen geven jou toch niet wat je nodig hebt, heb je geleerd, dus richt je je al vroeg in het leven op jezelf. In plaats van daar eerlijk over te zijn of hulp te vragen, ontken je het en doe je jezelf voor als groot, mooi, machtig, belangrijk en onkwetsbaar.

Je blaast jezelf op en gaat geen wederkerige relaties aan: jij hebt niemand nodig. Zo camoufleer je je instabiele basis. Maar een narcist lijdt zelf ook: ergens van binnen is het donker, koud, leeg, angstig. En daar wil je vandaan. Dat wil je niet voelen.’

De tragiek van de narcist is dat zodra iemand aan die zelfbescherming begint te morrelen, de afweer sterker wordt. Hij wordt boos, gaat in de aanval en stoot mensen van zich af.

Daardoor wordt hij weer bevestigd in het idee dat niemand er echt voor hem is – de instabiele basis wordt weer voelbaar. Daardoor wordt de neiging tot opblazen en de behoefte aan bewondering weer groter. En zo blijft hij vastzitten in een destructief beschermingsmechanisme.

Kan een narcist veranderen?

Appelo geeft een mooi voorbeeld uit zijn therapeutische praktijk: ‘Ik liet een narcistische man eens een oefening doen met zijn vrouw. Hij moest zeggen: “Liefje, wil je me de pindakaas geven?” in plaats van “Geef me de pindakaas!” zoals hij altijd deed. Hij kreeg de aardige variant gewoon niet uit zijn strot.

Plotseling begon hij te huilen. De oefening raakte een gevoel uit zijn jeugd. Iets op een aardige manier vragen maakt kwetsbaar; want hij verwacht dan afwijzing.

Dus dwingt hij af dat anderen iets voor hem doen, of hij doet het zelf. Narcisme beschermt je tegen pijnlijke gevoelens, maar het leidt er ook toe dat je alleen komt te staan.’

In feite kijken narcisten op een kinderlijke manier naar de wereld en naar anderen. ‘Sociaal gezien staan ze nog in de luiers,’ zegt Appelo. Bij tegenslag komt dat boze, ontevreden kind weer naar boven; het ontploft als de dingen niet zo gaan als hij wil. Ontzettend lastig om met zo iemand te leven.

Kunnen narcisten veranderen? Wie zichzelf geweldig vindt, zal niet snel hulp zoeken en aan zichzelf willen sleutelen, is de gedachte. Problemen liggen natuurlijk vooral aan de ander.

Bovendien worden narcisten ook vaak beloond voor hun dikdoenerij. Er zijn mensen die het irritant vinden, maar er is ook veel bewondering voor. Dat maakt het behoorlijk hardnekkig.

Maar soms gebeuren er dingen in het leven waardoor een narcist wel degelijk inziet dat er iets moet gebeuren. Stuklopende relaties, conflicten op het werk en met vrienden, ziekte, de komst van een kind: het kan ertoe leiden dat een narcist op een andere manier naar zichzelf gaat kijken.

Buigen of barsten

Aletta: ‘De laatste vier jaar van zijn leven leek mijn ex een beetje inzicht in zijn gedrag te krijgen. Hij had een keer een grote mond tegen de verkeerde en werd in elkaar geslagen. Toen hij bang werd, heb ik hem opgevangen.

Hij kreeg bovendien kanker. We gingen in therapie en hij bood zelfs zijn verontschuldigingen aan voor wat hij mij en mijn zoon had aangedaan. Ik heb hem verzorgd tot de laatste twee weken van zijn leven.’

Helaas ging het toch weer mis: ‘Hij werd depressief en gemeen. Dat iemand zo geweldig als hij kanker kreeg en doodging, dat was onacceptabel. Hij was totaal niet met mij bezig, of met zijn zoon. Zijn narcisme werd steeds extremer; wij mochten niet meer gelukkig zijn.

Toen ik tegen zijn wil in toch op vakantie ging, schrapte hij me uit zijn testament. En toen ik terugkwam hoefde hij me niet meer te zien. Ik had hem immers in de steek gelaten. Iedereen had het beste met hem voor, maar hij zag alleen maar hoe mensen hem hadden gekwetst. Hij is eigenlijk heel eenzaam gestorven.’

Voor partners die verliefd zijn op een narcist komt het vaak neer op buigen of barsten. Zij die zich te veel wegcijferen blijven vaak boos en vol onbegrip achter wanneer hun partner er bijvoorbeeld vandoor gaat met een ander. Lijden zij aan het ‘narcistisch slachtoffer-syndroom’? Volgens Martin Appelo wentelen mensen zich te veel in de slachtofferrol.

Wie maar blijft vechten voor een relatie die niet wederkerig is, moet misschien zelf eens wat vaker in de spiegel kijken. In de Griekse mythologie werd nimf Echo verliefd op Narcissus.

Zij bleef achter hem aanlopen hoewel hij haar liefde niet beantwoordde. Uiteindelijk bleef er niets van haar over, behalve de echo: de zwakke stem die blijft herhalen wat een ander zegt.

Verliefd op een narcist: een korte handleiding

Stel: je wilt je kleurrijke maar lastige narcistische partner niet kwijt, en toch ook meer aandacht en ruimte voor je eigen behoeftes. Wat is de beste aanpak? Alleen maar kritiek en onvrede uiten heeft geen zin.

Het enige wat er zal gebeuren is dat je partner terugslaat en je van zich zal afstoten. Niemand wint daar iets mee. Maar het is ook niet goed om je te blijven wegcijferen en zijn gedrag te vergoelijken. Dat komt je eigen zelfvertrouwen niet ten goede.

Wat het best werkt als je verliefd bent op een narcist: liefdevol maar begrenzend zijn. Therapeut Martin Appelo: ‘Je moet heel duidelijk zijn, niet te voorzichtig. Laat weten: ik heb het goed met je voor, maar dit moet je me niet flikken.

Ik heb een secretaresse die dat perfect beheerst. Als ik weer eens doordraaf en vind dat iedereen naar mij moet luisteren, zegt ze: “Appelo, ik houd van je maar nu moet je je kop houden.” Ik bind meteen in, en voel me niet gekwetst.’

Vertaald naar een liefdesrelatie zou dat worden: ‘Ik houd van je, maar als je met mij verder wilt, heb ik […] nodig.’ Blijkt dat niet mogelijk en blijf je tekort komen, beëindig de relatie dan.