Tijd voor verdriet: ‘Kanker zet je leven op zijn kop’

Het hoge dakraam staat wijd open en zo nu en dan hoor ik het knarsen van de witgeschilderde luiken die met een haakje zijn vastgezet. De gordijnen heb ik opengelaten. Vanuit het ouderwetse ledikant kan ik vaag de contouren van de heuvels onderscheiden met daarboven de donkere hemel zonder sterren. Het ruikt naar zomers nat gras. In de verte roept een uil.

Het is mijn eerste nacht op Les Vaux, een landgoed in de Franse Auvergne, waar al twintig jaar therapeutische vakantieweken voor kankerpatiënten en hun naasten worden gehouden. ‘Kanker zet je leven op zijn kop. Niet alleen lichamelijk en emotioneel, maar ook in je werk en relaties verandert er veel,’ vertelde psycholoog Elly de Bruin eerder. Samen met haar man Jan Ligthart nam ze in 1993 het initiatief om Les Vaux op te richten.

Het werd een plek waar mensen met kanker een week lang een speciaal programma kunnen volgen met groepsgesprekken, creatieve therapie, yoga, wandelen en zwemmen. De Bruin: ‘We willen mensen ondersteunen bij hun zoektocht naar een nieuw evenwicht na de schok van de diagnose kanker en de veelal ingrijpende behandelingen.’

Rituelen

Deze hele week mag ik meedoen om te ervaren wat een verblijf op Les Vaux kan betekenen in het herstelproces na kanker. Ik ben hier als journalist om een reportage te maken, maar ik ben hier vooral als patiënt die nog geen jaar geleden voor de tweede keer met borstkanker werd geconfronteerd.

Met open ogen lig ik in mijn vreemde ledikant onder de hanenbalken. Op de tafel staat een schaaltje vers geplukte perziken. Ik heb de doos met mijn borstprothese ernaast gezet. Die doos zal ik voortaan altijd met me meenemen, waar ik ook heen ga. Misschien wordt het op een dag net zo gewoon als het inpakken van mijn lenzenvloeistoffen. Ik draai op mijn zij en zucht. Het is hier prachtig en iedereen is aardig, maar heb ik wel zin om me een week lang alleen maar met kanker bezig te houden?

De eerste opdracht die we tijdens de ochtendsessie krijgen, hakt er meteen in. De dag is fijn begonnen met versgeperst sinaasappelsap, een yogales en een ontbijt met alle mogelijke heerlijkheden. Maar nu wordt het serieus. We zitten met twee therapeuten en zeven deelnemers – vijf vrouwen met kanker en twee echtgenoten – klaar voor het eerste groepsgesprek.

Op tafel staat een stenen beeldje van een kring mensen die elkaar omarmen met in het midden een stevige kaars. Onze dagelijkse sessies zullen steeds beginnen met het aansteken van die kaars. Ze houden hier van rituelen en symbolen. In de loop van de week zal ik merken hoe zo’n eenvoudige handeling helpt om de aandacht te richten en een eigen sfeer te scheppen.

Lijst met verliezen

‘Ik wil jullie verzoeken om je allereerst te concentreren op de vraag: wat is er nu moeilijk in je leven? Probeer alles op te schrijven wat in je opkomt. Maak er een lijst van.’ Er valt een diepe stilte en allemaal buigen we ons over onze schriften. Elly de Bruin helpt ons door een aantal deelvragen op te sommen: wat is er veranderd in je leven, aan je lichaam, aan je relaties, in je werk, op het gebied van de financiën? Terwijl mijn lijst langer en langer wordt, voel ik de tranen prikken.

De kanker heeft mijn hele bestaan overhoopgegooid. Dat wist ik wel, maar nu ik het op een rijtje moet zetten, komt het hard aan. Het is niet voor niets dat de therapeutische weken op Les Vaux altijd met deze confronterende opdracht beginnen. ‘In het emotionele verwerkingsproces na kanker is het van groot belang om echt stil te staan bij de pijn die je voelt,’ legt Elly uit.

Ze baseert zich daarbij op het model van de Groningse hoogleraar gezondheidspsychologie Harry van de Wiel. Hij onderscheidt verschillende fases of stadia in het verwerken van verlies. Allereerst is het belangrijk om echt te voelen wat de pijn van het verlies met je doet. En bij kanker kan de lijst met verliezen aardig lang zijn. Het verlies van je gezondheid, van je gevoel van onkwetsbaarheid en de onuitgesproken overtuiging dat je vast wel een jaar of 80 zult worden.

Dan de concrete verliezen door de operaties en de behandelingen: de schade aan je lichaam. En verder heb je meestal ook nog te maken met het verlies van je leven zoals het was, van je werk en van al die gewone dingen die je moeiteloos deed. Pas nadat je de pijn van al die verliezen tot je hebt laten doordringen, komt er ruimte voor de volgende fase waarin je de realiteit van het verlies moet proberen te accepteren.

En als laatste kun je je dan misschien weer gaan openstellen voor nieuwe mogelijkheden en kansen. Een actieve houding is gewenst in dit hele proces. Harry van de Wiel benadrukt dat het geen fases zijn waar je passief doorheen kunt rollen, maar eerder taken die je moet zien te volbrengen. Bovendien kunnen de verschillende stadia flink door elkaar heen lopen. Soms sla je een stadium over en moet je daar later weer op terugkomen. Dat hoort er allemaal bij.

De pijn ‘parkeren’

Op deze zonnige eerste ochtend in Les Vaux blijkt meteen al dat het volbrengen van de eerste taak. Het werkelijk voelen van de pijn van het verlies – behoorlijk lastig is. Elly de Bruin: ‘Ieder mens heeft de neiging om dat eerste stadium te vermijden. Je wilt de pijn niet voelen. Op de korte termijn lukt dat vaak nog wel, maar op de langere termijn kom je er niet mee weg. Als je de pijn probeert over te slaan, kan dat tot allerlei klachten leiden, zoals slecht slapen, woede of onverschilligheid. En vaak heb je zelf helemaal niet door waar die klachten vandaan komen.’

Juist bij een ziekte als kanker gebeurt het vaak dat patiënten de pijn om alle verliezen die ze lijden een tijdlang noodgedwongen ‘parkeren’. Er is domweg geen tijd en gelegenheid voor. De diagnose komt in de meeste gevallen als een grote klap. Dat doet veel pijn – maar daarna volgt vrijwel onmiddellijk de drukte van onderzoeken en ingrijpende behandelingen die soms maanden duren.

Dat kost veel energie en tijd en gaat vaak gepaard met fysieke ellende. Je moet alle zeilen bijzetten om de behandelingen te doorstaan en komt helemaal niet toe aan een taak als ‘het echt voelen van de pijn van het verlies’. Terwijl ik rondloop over de landerijen realiseer ik me dat het bij mij precies zo is gegaan zonder dat ik het doorhad.

Ik installeer me met mijn schrift aan een tafeltje tussen de perzikbomen. Eigenlijk had ik gedacht dat ik alles wist van het verwerkingsproces na kanker. Niet alleen had ik dit allemaal al een keer meegemaakt, maar ik had er in de tussenliggende jaren ook een heel boek over geschreven. Vlak voordat ik voor de tweede keer kanker kreeg, had ik het manuscript van mijn boek Een hapje uit de zon bij mijn uitgever ingeleverd. Tal van interviews had ik gehouden met kankerpatiënten over hoe je je leven weer kunt oppakken na zo’n diagnose. Ik had professionals gesproken en stapels boeken gelezen. Ik moest zo langzamerhand wel een expert zijn.

Op Les Vaux kom ik erachter dat al dat praten, lezen en schrijven me niet kan beschermen tegen mijn eigen pijn nu er bij mij opnieuw kanker is gediagnosticeerd. Ik ontkom niet aan de confrontatie. En daar heb ik in eerste instantie helemaal geen zin in. Ik heb tot nu toe hardnekkig geprobeerd – precies zoals Elly de Bruin uitlegde – om de pijn vooral níét te voelen.

Handen in het zand

Pas in de individuele sessie met de creatief therapeute wordt het me duidelijk. Ik heb altijd gedacht dat het een logische en rationele beslissing was om mijn borst te laten amputeren. Een borst waarin voor de tweede keer kanker is ontstaan, kan maar beter weg. Maar hoe rationeel die beslissing ook geweest is, pijn doet het natuurlijk wel om een borst te verliezen.

Ik zit aan de tafel in het atelier met een grote homp klei. Tot mijn verbazing zijn mijn handen zonder dat daar een bewuste beslissing aan vooraf is gegaan een borst aan het kleien. Ik wil dit niet, maar toch ontstaat er een borst. Ik moet verschrikkelijk huilen. En voor het eerst vertel ik het hele verhaal. Van de operatie, het wakker worden zonder borst, de grote wond en alles wat daarna kwam. ‘Praten is belangrijk,’ zegt Elly de Bruin. ‘Maar op een creatieve manier kun je soms in gebieden komen waar je met praten niet zo makkelijk belandt.’

Om die reden bestaat het programma deze week uit veel meer dan de dagelijkse groepsgesprekken. We tekenen, schilderen en kleien. We doen yoga- en mindfulness-oefeningen met de deelnemers, gaan wandelen en zwemmen en geven elkaar hand- en voetmassages. Daarnaast staat er voor iedere deelnemer een individuele sessie ‘zandtableau’ gepland. Dat is een op het gedachtengoed van psychiater Carl Gustav Jung geïnspireerde vorm van therapie, waarbij een gesprek wordt gevoerd aan de hand van een voorstelling in het zand.

Op Les Vaux is er een speciale kamer voor deze sessies ingericht. Er staat een klein tafeltje met een bak vol schoon, zacht zand. Langs de muren hangen planken vol met alles wat je kunt verzinnen in miniatuur: autootjes, dieren, huisjes, poppetjes, maar ook kralen, schelpen, veertjes en stenen. Ik krijg het gevoel in het poppenhuis te zitten waar ik vroeger zo graag mee speelde.

Het is de bedoeling dat ik alles wat me aanspreekt mee naar de zandtafel neem. Terwijl ik de voorwerpen een voor een in het zand neerzet en vertel wat ze voor me betekenen, ontstaat een verrassend gesprek over de rol die mijn ouders in mijn leven hebben gespeeld. Ze overleden allebei kort na mijn eerste keer kanker. Het was een zware tijd waarin ik soms niet meer wist of ik verdriet had vanwege mijn ziekte of vanwege het verlies van mijn ouders. We praten hierover terwijl mijn handen met het zand spelen.

Wat helpt?

Zo gaat het de hele week door. Het programma is vol en het is hard werken, maar gelukkig is er ook tijd voor ontspanning en plezier. Ik maak wandelingen door de heuvels, neem een duik in het zwembad en ga mee op de uitstapjes die Elly’s echtgenoot Jan elke middag organiseert. Als extra attractie mag je dan meerijden in zijn stokoude, lichtblauwe Citroën Dyane met open dak. Heuvel op sputtert de motor een beetje, maar heuvel af maken we heerlijk tempo.

En steeds als we na een mooie tocht het terrein weer op tuffen, staat de lange tafel onder de druivenranken alweer gedekt voor het diner. Het hoort allemaal bij de filosofie van Les Vaux. Niet alleen de gesprekken en de therapiesessies, maar ook de mooie omgeving, het prachtig verzorgde eten en de plons in het zwembad doen ertoe. Aan alles wat we deze week meemaken is liefde en aandacht besteed. Van het boeketje veldbloemen naast het bed tot de kaarslampjes ’s avonds in het gras als we in het donker op weg gaan naar onze afsluitende yogasessie.

Het is troostrijk en helend en dat is, vermoed ik, ook precies de bedoeling. Alsof we binnen het tijdsbestek van deze ene week het hele traject van Harry van de Wiel doorlopen. Zonder haast, zonder dwang en met voldoende tijd om tussendoor te ontspannen en te genieten. Zoals we op de eerste dag een lange lijst hebben gemaakt van alles wat moeilijk is, doen we dat op de laatste dag rondom de vraag: ‘Wat helpt?’

Ook dit wordt gelukkig een lange lijst. Van zingen en dansen tot zelf muesli maken, wandelen, de tijd nemen voor vrienden, gedichten lezen, de stilte zoeken en sporten. We schrijven allemaal een plan voor thuis, formuleren doelen en krijgen de tip om te beginnen met een kleine stap waarvan we zeker weten dat die gaat lukken.

En dan breekt de ochtend van vertrek aan. Ik sta in het open raam en kijk uit over de heuvels die me vertrouwd zijn geworden. De zon is net op, de druppels op het gras glinsteren. Op de tafel achter me liggen de verworvenheden van deze week. Kleurige tekeningen in pastel, een schrift vol aantekeningen, een plan voor thuis, een mooie steen en een fles appelsap van eigen appels.

Wat een week. Ik ben ongehoord moe. Het programma was vol en intensief, maar juist daardoor kon er een hoop gebeuren. Ik heb veel gepraat en hard gehuild, maar ook enorm genoten. Het is alsof er iets van me af is gevallen. Ik kan een deel van mijn pijn achterlaten in Les Vaux en ik voel weer levenslust, nieuwe zin. Ik maak weer plannen.