Stress – herken de fysieke signalen

Hartkloppingen kunnen een verontrustende ervaring zijn. Voor Annemarie (40), moeder van vier kinderen, zelfs zo verontrustend dat ze er meerdere keren mee naar de eerste hulp snelt omdat ze een hartinfarct vreest.

Het blijkt telkens loos alarm, maar voor de zekerheid laat de cardioloog toch een hartkatheterisatie verrichten. Geen afwijking te vinden. De steeds terugkerende hartkloppingen van Annemarie hebben dus geen fysieke oorzaak.

Zo belandt ze in het Tilburgse Centrum voor lichaam, geest en gezondheid, dat wordt geleid door hoogleraar psychiatrie Christina van der Feltz-Cornelis. ‘Heeft u veel stress?’ vraagt deze deskundige op het gebied van lichamelijk onverklaarde klachten aan Annemarie. Daar heeft die niet direct een antwoord op.

Na enig doorvragen krijgt Van der Feltz echter een verhaal te horen dat bol staat van de spanningen. Haar patiënt heeft sinds kort een au pair in huis, maar die lijkt haar verantwoordelijkheid voor de kinderen niet zo serieus te nemen.

Een ernstig gesprek met het meisje heeft geen verbetering opgeleverd. Haar wegsturen wil Annemarie ook niet, want ze kan niet zonder oppas. Ze slaapt slecht door deze situatie en daardoor kan ze overdag maar met moeite de aandacht bij haar werk houden.

Kortom: Annemarie is gespannen, oververmoeid en – al heeft ze dat zelf niet in de gaten doordat de hele toestand haar zo boos maakt – angstig. Dat alles resulteert bij haar in een heftig bonzend hart.

Hartkloppingen en andere hartklachten zijn een bekend en op zich ongevaarlijk bijverschijnsel van stress, net als ademnood of pijn op de borst. Maar wie dat niet weet, kan er flink van schrikken.

Tintelende vingers

‘Dat zie ik voortdurend in ons centrum,’ zegt Van der Feltz, ‘mensen die zich vreselijk veel zorgen maken over wat in feite normale fysieke stressverschijnselen zijn.

De psychische signalen herkennen ze vaak nog wel; dan klagen ze bijvoorbeeld over een opgejaagd gevoel. Maar dat stress zich ook en vooral zelfs als lichamelijke klachten uit, beseffen ze zelden.’

Vandaar dat de psychiater haar boek Het stressbeeld uitbracht, over alle manieren waarop spanning zich kan uiten. ‘Ik vind het belangrijk dat mensen beter leren herkennen wat stress met hun lichaam doet. Dat je bijvoorbeeld darmproblemen, allergische reacties, hartkloppingen of of chronische pijnklachten van kunt krijgen. Alle orgaansystemen doen immers mee aan een stressreactie.’

Ze schreef het boek ook voor collega-artsen. ‘Die slagen er lang niet altijd in hun patiënten uit te leggen hoe het kan dat zij lichamelijke klachten krijgen van stress, door bijvoorbeeld een te hoge werkdruk of financiële problemen.’ Dat is dan ook een verhaal waar je echt even de tijd voor moet nemen, erkent ze.

Want natuurlijk loopt er geen kaarsrechte lijn tussen iemands hypotheekperikelen en aanhoudende diarree. En hoe maak je een patiënt met tintelende vingers in vredesnaam duidelijk dat zijn klachten best kunnen samenhangen met de stress van die onderbezetting op het werk?

Stress-spaghetti

Van der Feltz zet in Het stressbeeld helder uiteen hoe het een het ander tot gevolg kan hebben. En maakt daarmee goed inzichtelijk dat al die zogeheten ‘lichamelijk onverklaarde klachten’ waarmee ze dagelijks in haar praktijk wordt geconfronteerd, doorgaans prima verklaarbaar zijn. ‘Stress speelt bijna altijd een rol in de klachten van de mensen die naar mij worden doorverwezen. Het is een zwaar onderschat probleem.’

Toch schreef Van der Feltz geen anti-stressboek. ‘Streven naar een spanningsloos bestaan is streven naar een kort bestaan,’ schrijft ze zelfs, ‘want stress is het signaal dat er iets moet gebeuren om ons voortbestaan te waarborgen.’

Van tijd tot tijd een stresspiek is dus geen probleem. Integendeel, dat houdt lichaam en geest veerkrachtig. Problematisch wordt het pas als mensen dagelijks zo’n piek voor hun kiezen krijgen.

Of, erger nog: als hun leven een aaneenschakeling van stresspiekjes is. Bijvoorbeeld doordat ze op hun werk meer taken krijgen dan ze aankunnen, hun relatie niet lekker loopt en er ook nog een zieke op hun zorg is aangewezen.

Dan kan het bijvoorbeeld gebeuren dat de verhoogde spierspanning die bij acute stress hoort, overgaat in vastzittende schouders en hoofdpijn. Dat kan weer inslaapproblemen veroorzaken. Ook de verhoogde alertheid die bij acute stress hoort, kan mensen wakker houden.

Als dat slaapgebrek vervolgens leidt tot concentratieproblemen, is de cirkel rond. De stress begint zichzelf in stand te houden. Zeker als ze op zo’n moment een verwijtende toon tegen zichzelf aanslaan: waarom heeft iedereen meer energie dan ik?

Want ook iemands eigen verwachtingen kunnen een bron van stress zijn, schrijft Van der Feltz. Een geniepige bovendien, want vaak zien mensen zelf helemaal niet hoezeer die hen onder druk zetten. Ze lijken immers zo vanzelfsprekend.

Natúúrlijk kun je een carrière combineren met een spetterend sociaal leven. Natúúrlijk heb je halverwege de dertig een koophuis. En natúúrlijk verlicht een au pair de werk-zorgcombi.

Blijkt dat levensgeluk in de praktijk toch minder maakbaar, dan levert dat spanningen op. En klaar is de stress-spaghetti, die bijna onontwarbare knoedel van stressaanjagers en -onderhouders.

Slechte weerstand

Zo is stress, en de klachten die ermee gepaard gaan, in veel levens een min of meer chronisch fenomeen geworden. Heel ongezond, want in de meeste gevallen gaat dat gepaard met een voortdurend iets te hoge cortisolspiegel. Dat stresshormoon onderdrukt het immuunsysteem.

Op zich logisch: een immuunsysteem dat dagelijks op volle toeren draait, put mensen uit. Maar met een verminderde weerstand zijn ze natuurlijk stukken vatbaarder voor verkoudheden, blaasontstekingen en ander ongemak. Op de lange termijn maakt zo’n hoge cortisolspiegel hen zelfs kwetsbaarder voor kanker.

Ook geeft al die cortisol het lichaam als het ware het seintje: slechte tijden, reserves aanleggen. Vandaar dat mensen door chronische stress flink kunnen aankomen. Vooral rond hun middel, waar dat vet vervolgens een eigen leven gaat leiden (zie ook het kader onderaan).

Doodmoe wakker

Bij sommige mensen leidt chronische stress juist tot het tegenovergestelde: hun stress-systeem crasht, met als resultaat een duurzaam verlaagd cortisolniveau. Dat is evenmin fijn, want cortisol is óók het hormoon dat ons ’s ochtends op gang helpt. Deze mensen worden dus al doodmoe wakker.

Ook voelen ze overal vage pijntjes, doordat het pijndempende effect van cortisol ontbreekt. Tot slot zijn ze vatbaar voor auto-immuunaandoeningen – allergieën, reuma, schildklierklachten – doordat hun immuunsysteem juist níét wordt onderdrukt.

Hoe kan het in vredesnaam bij zoveel mensen zó gierend uit de hand lopen? Je zou toch denken dat de natuur ons met een ‘chronische-stress-alarm’ heeft uitgerust. Niet dus, zegt Van der Feltz.

‘Je hebt gewoon een zekere afstand nodig om te zien dat je leven niet in balans is. En dat hebben mensen in stress-situaties niet. Acute stress beïnvloedt het beoordelingsvermogen; je bent zó gefocust op handelen dat er geen ruimte is voor reflectie. Bij chronische stress weten mensen vaak al niet beter meer dan dat de situatie is zoals die is.’

Toch kan het helpen om alerter te worden op de signalen die het lichaam geeft. Kom je al dagen thuis met hoofdpijn, ben je vaak misselijk of duizelig, zijn je darmen voortdurend onrustig of word je iedere ochtend verkrampt wakker? Vraag je dan af of stress een rol kan spelen bij die klachten.

‘Mensen weten vaak wel wat bij henzelf de “verklikkerklacht” is,’ zegt Van der Feltz. Heb je geen idee hoe spanningen zich bij jou fysiek uiten, bekijk dan het lijstje met klachten door stress hieronder. Wie op tijd terugschakelt bij stress, kan voorkomen dat zijn klachten chronisch worden.

Aanpakker of vermijder?

Heb je veel stress? Vraag je dan eens af hoe je doorgaans reageert als de druk oploopt, oftewel: welke coping-stijl je als eerste toepast. Schiet je bijvoorbeeld meteen in de actiestand, ook wel taakgerichte coping genoemd? Dat kan goed uitpakken als je daadwerkelijk iets kunt veranderen aan de situatie.

In situaties die lastig te veranderen zijn roept al die oplossingsgerichtheid juist frustraties op. Dan werkt een meer emotiegerichte coping beter: leren accepteren, iets meer berusting tonen. Yoga, meditatie en mindfulness kunnen daarbij helpen.

Heb je van nature al de neiging berustend te reageren, dan is de kans groot dat je stress vooral voortkomt uit het feit dat je niet assertief genoeg bent. Wat meer oplossingsgerichtheid kan je goeddoen.

Dan is er nog de vermijdende coping. Ook die heeft haar merites: gewoon een week in retraite gaan kan een prima manier zijn om een situatie meer in perspectief te gaan zien.

Bovendien lossen veel problemen zichzelf op. Maar wie naar drank of drugs grijpt om stress langdurig vol te houden of wie de oplossing altijd van anderen verwacht, kan beter iets anders uitproberen.

Fysieke klachten bij stress

Stress kan allerlei lichamelijke klachten veroorzaken. Welke dat zijn, hangt af van de vraag of iemand last heeft van acute stress of al is beland in de fase van chronische stress, schrijft Christina van der Feltz-Cornelis in haar boek Het stressbeeld. Mensen kunnen overigens lang blijven hangen in de acute fase als ze af en toe nog weten te ontspannen.

Bij acute stress staat het zelfbehoud centraal. Daarvoor wordt het sympathische zenuwstelsel actief, de ‘actietak’ van het autonome zenuwstelsel. Ademhaling en hartslag versnellen, de spieren spannen zich, de zintuigen worden extra scherp.

Blaas en darmen geven te kennen dat ze geleegd moeten worden en de maag dat eten even niet welkom is; wie moet vechten of vluchten, kan geen overbodige ballast meezeulen.

In deze fase kunnen mensen doorgaans wel aangeven dat ze zich angstig of boos voelen; fysieke stressverschijnselen herkennen ze vaak niet. Deze kunnen daardoor extra stress veroorzaken.

‘Lichamelijke angst-equivalenten’ noemen deskundigen deze verschijnselen. Het gaat om:

• ademnood
• beven
• droge mond
• duizeligheid
• hartkloppingen
• inslaapproblemen
• misselijkheid, diarree
• spierspanning
• pijn op de borst
• transpireren
• veel plassen

Bij chronische stress worden mensen vaak somber. Logisch: wanneer we te lang in een lastige situatie zitten, worden we moedeloos. Doordat het lichaam al zo ver heen is, kunnen de klachten die bij deze fase horen hardnekkig zijn. Als zogeheten ‘lichamelijke depressie-equivalenten’ kunnen de volgende verschijnselen optreden:

• vermoeidheid
• doorslaapstoornis
• eetlustverandering
• gewichtsverandering
• pijnklachten, zoals gewrichtspijn en rugpijn

Waarom stress dik maakt

Bijna de helft van de volwassen Nederlanders is te dik en zo’n 15 procent heeft te veel buikvet. ‘Stress speelt daarbij vaak een belangrijke rol,’ stelt psychiater Christina van der Feltz-Cornelis.

Een van de mechanismen waardoor stress tot overgewicht kan leiden, is dat op een stresspiek doorgaans een fase van ontspanning volgt waarin de maag weer ‘aan’ gaat en de insulinespiegel stijgt.

Een logische reactie van het lichaam op die eerdere fase van verhoogde paraatheid, want de uitgeputte cellen moeten snel energie bijtanken. En dus slaan we na het wegebben van spanningen vaak aan het bunkeren.

Wat ernstiger is: cortisol, het hormoon dat vrijkomt bij langer aanhoudende stress, bevordert de opslag van buikvet. Sinds eind vorige eeuw weten we dat zulk lichaamsvet rond de navel een gevaarlijk ‘orgaan’ op zich vormt.

Het produceert allerlei boodschapperstofjes die elders in het lichaam van alles in de war sturen. Ze verhogen het cholesterolgehalte in het bloed, ontregelen de bloedsuikerspiegel en produceren ontstekingsfactoren die onder meer kunnen bijdragen aan het ontstaan van aderverkalking, suikerziekte, depressies en alzheimer.

Buikvet is hardnekkig; voorkomen is dus beter dan genezen. Nog een reden om het stresspeil niet te hoog te laten oplopen.