Je verheven voelen boven anderen, denken dat je de wijsheid in pacht hebt en iedereen een stap voor bent: in theorie zouden spirituele trainingen, zoals yoga, meditatie en energetische healing hiervoor een goed tegengif kunnen bieden.
5 gouden regels voor omgaan met narcisme (en wat vooral niet te doen)
Charmant, welbespraakt en extravert: mensen met narcistische trekjes kunnen heel aantrekkelijk zijn....
Lees verderHet doel van dit soort trainingen is immers om ons meer in contact te brengen met het hier en nu, inclusief de eigenschappen van onszelf waar we niet zo dol op zijn. Daarnaast zouden ze ervoor kunnen zorgen dat we meer compassie voor anderen ontwikkelen en iedereen onvoorwaardelijk positief tegemoet treden.
Maar in de praktijk blijkt dat makkelijker gezegd dan gedaan.
Ons ego snakt namelijk naar bevestiging en zal alles in zijn eigen voordeel aangrijpen. De Tibetaanse boeddhistische spirituele leider Chögyam Trungpa omschreef het in zijn klassieker Cutting through spiritual materialism als volgt: ‘Op de juiste manier het spirituele pad bewandelen is een zeer subtiel proces: daar moet je niet naïef induiken.
Talloze zijsporen leiden naar een verstoorde vorm van spiritualiteit die draait om het ego; we kunnen onszelf wijsmaken dat we ons spiritueel ontwikkelen, terwijl we ondertussen met spirituele technieken ons egoïsme juist versterken.’
Ook psychologen signaleren dat spiritualiteit juist tot een gevoel van verhevenheid kan leiden. Volgens William James, de grondlegger van de Amerikaanse psychologie, loopt iedereen die zich bekwaamt in een op zichzelf gerichte vaardigheid het risico zich beter te gaan voelen dan anderen. Kennelijk zit dat in de menselijke natuur.
Spirituele trainingen kunnen ons laten denken dat we innerlijk aan het groeien zijn, terwijl het in feite alleen ons ego is dat groeit.
Volgens sommige psychologen kan dat leiden tot het ‘Ik ben verlicht en jij bent dat niet’- syndroom. En tot een soort omweg waarbij mensen hun spirituele overtuigingen, gewoonten en ervaringen gebruiken om hun mentale kwesties niet echt te hoeven aanpakken (zie ook het kader onderaan dit artikel).
Yoga en meditatie
Maar hoe wijdverbreid is spiritueel narcisme nu eigenlijk? Er zijn in elk geval diverse onderzoeken die het fenomeen aantonen. Zo voerden onder anderen de Duitse hoogleraar psychologie Jochen Gebauer en zijn collega’s verschillende experimenten uit onder deelnemers van zowel yoga- als meditatietrainingen.
In hun eerste experiment volgden zij 33 yogastudenten gedurende maximaal vijftien weken. Daarbij vergeleken ze op verschillende momenten gevoelens van verhevenheid onder mensen die net een yogales hadden gevolgd en mensen die dat die dag niet hadden gedaan.
Hen werd onder meer gevraagd in hoeverre ze op zichzelf gericht waren tijdens de yogales. De mate van verhevenheid werd onderzocht door de deelnemers te vragen of ze zichzelf beter vonden dan de gemiddelde yogastudent in hun yogaklas.
Daarbij keken ze ook of er sprake was van ‘communaal narcisme’: een tamelijk onbekende vorm van narcisme waarbij iemand meent dat alleen hij of zij de wereld kan redden en denkt hulpvaardiger te zijn dan wie dan ook (denk aan een stelling als ‘Ik zal bekend komen te staan om mijn goede daden’).
Deze vorm van narcisme houdt verband met ‘grandioos narcisme’, blijkt uit onderzoek – waarbij iemand ervan uitgaat bepaalde privileges te hebben en overmatig zelfverzekerd en arrogant is.
Wat bleek? De mensen die net een yogales hadden gevolgd, waren meer op zichzelf gericht en voelden zich verhevener (hoge eigenwaarde, je beter voelen dan anderen en communaal narcisme) dan wie dat niet had gedaan.
De onderzoekers vonden bovendien suggestief bewijs dat het toegenomen gevoel van verhevenheid een sleutelrol speelde bij de welzijnsvoordelen van yoga, vanwege het positieve effect ervan op de eigenwaarde van de deelnemers.
In een tweede experiment volgden de onderzoekers 162 meditatiebeoefenaars gedurende vier weken. Ook nu maten ze weer hun gevoelens van verhevenheid en zelfgerichtheid na afloop van de meditatie in vergelijking met mensen die niet mediteerden, die ook hier toenamen in plaats van minder werden.
De onderzoekers keken ditmaal ook rechtstreeks naar de invloed daarvan op hun welzijn. De toegenomen zelfgerichtheid bleek te verklaren waarom mensen mentaal opknapten van de training.
De experimenten werden alleen onder westerse deelnemers uitgevoerd en niet alle vormen van yoga en meditatie zijn onderzocht. De uitkomsten kunnen daarom niet klakkeloos worden vertaald naar alle soorten spirituele trainingen en alle groepen mensen. Maar bovenstaand effect was wél over de hele linie zichtbaar, zelfs bij zeer gevorderde beoefenaars.
Trainingen voor lichaam en geest die zouden helpen om je ego te kalmeren en de focus op jezelf te verminderen, hebben dus vaak precies het tegenovergestelde effect. Bovendien, en dat is nogal intrigerend, lijkt juist dát ervoor te zorgen dat mensen zich na een spirituele training beter voelen.
Eigenwaarde versus narcisme
Ook Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit, en sociaal psycholoog Anouk Visser deden onderzoek naar spirituele superioriteit. Ze interviewden psychologen, spirituele docenten en leken, en vroegen hun om mensen te beschrijven die spiritualiteit gebruiken als middel tot zelfverheffing.
Vervolgens vertaalden ze deze eigenschappen naar stellingen als: ‘Ik ben me meer bewust van wat zich tussen hemel en aarde bevindt dan de meeste mensen’ en: ‘De wereld zou een betere plek zijn als anderen ook de inzichten hadden die ik nu heb’.
Hieruit construeerden ze een test voor spirituele superioriteit en onderzochten ze in drie onderzoeken de relatie met andere variabelen. In alle onderzoeken werden verschillende groepen vergeleken: deelnemers die een mindfulnesstraining volgen, een energetische training (paranormale vaardigheden als het lezen en healen van aura of karma), overige spirituele trainingen, en geen enkele vorm van spirituele training.
De algemene conclusie was dat het verband tussen spirituele superioriteit en zelfwaardering in deze laatste groep minder groot was dan bij de deelnemers van spirituele trainingen. Die groepen scoorden hoger op stellingen als: ‘Ik voel me beter over mezelf als ik me spiritueel ontwikkel’.
Ook bleek spirituele superioriteit sterker samen te hangen met communaal narcisme (denken dat alleen jij de wereld kan redden en dat je hulpvaardiger bent dan wie dan ook) dan met eigenwaarde. Sowieso is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen een gezonde eigenwaarde en narcisme.
Eigenwaarde ontstaat organisch door het ontwikkelen van vaardigheden en het hebben van positieve sociale contacten. Als een spirituele training daaraan bijdraagt, is daar niets mis mee en is dat geen aanwijzing voor spiritueel narcisme.
Maar het vergroten van eigenwaarde moet géén doel op zich zijn. Daarom is het ook belangrijk dat de onderzoekers spirituele superioriteit konden koppelen aan communaal narcisme. Daarbij gaat het namelijk niet meer om gezonde eigenwaarde, maar om een opgeblazen ego.
Het verschilde echter wel per soort spirituele training: deelnemers van de energetische trainingen scoorden consequent hoger op spirituele superioriteit dan beoefenaars van mindfulness. De energetische genezers claimden zelfs vaker veel over mindfulness te weten dan de mensen die aan mindfulness deden!
Ook scoorden ze vaker hoog op ‘overmatig vertrouwen in de eigen bovennatuurlijkheid’, met name op stellingen als ‘Als ik een willekeurig boek opensla op een pagina die voor mij van betekenis is, is dat geen toeval’, ‘Ik kan op afstand positieve energie aan anderen sturen’ en ‘Ik kan met mijn gedachten de wereld om mij heen beïnvloeden’.
De oorzaak voor het gevonden verband tussen energetische training en narcisme is nog niet onderzocht. Volgens de onderzoekers zouden bepaalde trainingen narcisme kunnen versterken doordat ze het gevoel stimuleren dat je bijzonder bent, bijvoorbeeld dat je bovennatuurlijke krachten hebt. Maar omgekeerd is het ook denkbaar dat sommige spirituele trainingsprogramma’s mensen aantrekken die al kenmerken van narcisme vertonen.
Training Bescherm jezelf tegen narcisme
- Leer omgaan met een narcistische ex, ouder of baas
- Ontdek de belangrijkste kenmerken van narcisme
- Inspirerende sessies met video en achtergrondartikelen
45,-
‘Ons onderzoek illustreert in elk geval dat het streven naar zelfverheffing zo krachtig en diepgeworteld is dat het methoden die zijn bedoeld om het ego te overstijgen, kaapt en ten dienste van zichzelf gebruikt,’ schrijven Vonk en Visser.
Vernuftig ego
Is er een manier om spiritueel narcisme te voorkomen? Op zich is het mooi dat goeroes het belang van het kalmeren van het ego omarmen – al rijden ze ondertussen zelf nogal eens in een Rolls Royce rond. Maar lukt dat ons in de praktijk ook echt?
Alleen als we ons ervan bewust zijn hoe ontzettend lastig dat is. De manier waarop spirituele trainingen nu aan het publiek worden verkocht, is daarbij een serieus obstakel. Yoga en mindfulness zijn big business en ook de vermeende voordelen van mindfulness-meditatie hebben een miljardenindustrie aangejaagd.
Yoga is in het Westen zelfs de populairste oefening voor lichaam en geest. Veel van deze programma’s adverteren met een lange lijst beloften, waaronder de afname van stress en onrust, een groter zelfvertrouwen, meer creativiteit en focus, betere prestaties, groter succes, gezondere eetgewoonten, en zelfs een verhoogd geluksgevoel.
Als je spiritualiteit inzet om jezelf af te leiden van je ontevredenheid over je leven zal het nooit leiden tot een kalmer ego. Gezonde transcendentie gaat gepaard met het jezelf confronteren met de werkelijkheid zoals die echt is, zonder omhaal, met berusting en liefdevolle vriendelijkheid.
En heeft dus niet als doel om boven de mensheid uit te stijgen. Het gaat over harmonieus deel uitmaken van het geheel. Dat betekent dat je er alles aan doet om de beste versie van jezelf te worden, zodat je iets kunt bijdragen aan een betere wereld.
Het is prima om te genieten van al die mooie mensen in ingewikkelde yogaposes op Instagram. Maar het is wél goed om daarbij te bedenken dat dit niets te maken heeft met het primaire doel van yoga. We groeien vooral geestelijk en lichamelijk van spirituele training als we die niet inzetten om ons gevoel van eigenwaarde te vergroten of om ergens bij te horen.
Geestelijke groei ontstaat juist pas als we steeds weer proberen om ons gedrag en gedachten waar te nemen en te begrijpen. Zodat we we direct kunnen ingrijpen als ons vernuftige ego de boel weer eens dreigt over te nemen.
Misschien is het tijd dat yogastudio’s en meditatie- en mindfulnesscentra wat ontspannener omgaan met alle extrinsieke voordelen die zij beloven (‘betere gezondheid’; ‘meer concentratie’, ‘betere seks’, ‘succes op het werk’).
In plaats daarvan kan spirituele training ons helpen in te zien dat het hierbij vooral ons ego is dat weer eens de kop op steekt. Dat bewustzijn is op zich al voldoende om een verlicht leven lang ons voordeel mee te doen.
Dit is een bewerkte versie van een artikel dat eerder is gepubliceerd in Scientific American.
Pas op voor de spirituele bypass
Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk over een andere valkuil: spirituele technieken gebruiken om mentale pijn te vermijden.
‘Dat is jouw gevoel, dat laat ik bij jou. Sinds mijn spirituele retraite kan ik dat. Zo heerlijk om bevrijd te zijn van al die gevoelens.’
Ggrrrrr… Dat is mijn gevoel als iemand zo tegen mij praat. Die minzame superioriteit! Ach, mijn boosheid komt vast doordat ik die wijsheid nog niet heb bereikt. Of heeft diegene stiekem, zonder het zelf te beseffen, de spirituele bypass gevolgd?
Dat betekent, zoals het woord al aangeeft, dat je moeilijke paden omzeilt. Mensen die dat doen, stellen zich voor dat ze hun ego hebben overstegen, leven zich in de gevoelens in die ze zich daarbij voorstellen, en gedragen zich alsof dat ook echt zo is.
Ze geloven dat ze spiritueel bevrijd zijn, terwijl ze in werkelijkheid slechts spirituele technieken gebruiken om hun ego te voeden of onprettige gevoelens te vermijden. Ze maken de danspasjes zonder echt vanbinnen te dansen. Net als spiritueel narcisme noemt psycholoog Scott Barry Kaufman dat een vorm van pseudo-transcendentie.
Spirituele ontwikkeling zou je kunnen zien als een reis: een lange reis met hobbels, hindernissen, hoogte- en dieptepunten, waarbij je soms offers moet brengen om verder te komen, bijvoorbeeld een deel van je bagage achterlaten of onbekend gebied betreden waarvoor je bang bent. Je kunt diepe ravijnen tegenkomen die je overwint om je reis te kunnen vervolgen.
Iemand die de spirituele bypass toepast, legt delen van de reis af, maar geeft zich – wanneer het er echt op aankomt – niet over aan wat er op zijn pad komt. Bij een diep ravijn kijkt hij naar de overkant en stelt zich voor dat hij er al is.
Daardoor voelt hij al iets van de bevrijding die hij daar verwacht te ervaren. Maar hij is niet door het ravijn heen gegaan, heeft niet onderzocht wat hij daar zou tegenkomen. Hij heeft geen contact gemaakt met zijn eigen psychologische unfinished business.
Ongewenste gevoelens worden weggerelativeerd. Ze zullen ‘vanzelf verdwijnen’, immers, zo stelt de leer: alles stroomt. Dat spirituele verlichting betekent dat niets je meer raakt (‘Ik heb die emoties niet meer’) is een groot misverstand. Werkelijke spirituele ontwikkeling leidt er juist toe dat je meer in contact staat met de wereld om je heen en dus ook meer geraakt wordt.
Een ander veel voorkomend kenmerk van de spirituele bypass is een gebrek aan persoonlijke verantwoordelijkheid. Als een ander boos is of kritiek heeft, ligt dat bij die ander.
Ook waar het gaat om het doorbreken van ongezonde gewoonten biedt de bypass een vluchtroute: ‘het verandert vanzelf als de tijd er rijp voor is’ – dus je hoeft niet af te kicken van alcohol, drugs, nicotine, te hard werken enzovoort.
Een gezond geestelijk leven behelst een geïntegreerde, evenwichtige ontwikkeling op allerlei niveaus; psychologisch, lichamelijk, cognitief, emotioneel en interpersoonlijk. Dat creëert openheid, nieuwsgierigheid, bewustzijn van eigen gedachten en gevoelens, ongeacht hoe plezierig ze zijn.
Volgens onderzoekers treedt de spirituele bypass op wanneer iemand ‘probeert psychologische wonden alleen op spiritueel niveau te genezen en het belangrijke (vaak moeilijke, pijnlijke) werk op de andere niveaus vermijdt’.
De Tibetaanse geestelijke Chögyam Trungpa noemde deze vorm van zelfbedrog een enorm obstakel op weg naar verlichting. Hij noemde het ‘goedkoop’, een teken van minachting voor het menselijk intellect.
De illusie van verlichting belemmert werkelijke persoonlijke en spirituele groei, maar gelukkig hoeft dat niet permanent te zijn. De spirituele bypass kan een fase zijn in de spirituele ontwikkeling waaraan mensen weer ontsnappen zodra ze zich ervan bewust worden.
Door contact te maken met het verlangen onprettige gevoelens kwijt te zijn, en met de weerstand om je in het ravijn te storten – het avontuur met onbekende afloop – zonder zelfs maar te weten wáár de overkant is, ontdek je waar je echt bent.
