Over het nut én gevaar van magisch denken

Er waait een spirituele wind door Nederland. De term ‘manifesteren’ werd nog nooit zo vaak gegoogled en zoek op #crystals en je vindt 21 miljoen foto’s vergezeld van teksten over energietrillingen en balans.

‘Moonsisters’ Lieke en Jetteke van Lexmond delen op social media hun liefde voor de kracht van de maan. Op dagen dat de ram in de maan staat kun je last krijgen van hoofdpijn, waarschuwen de zussen, maar gelukkig bieden de druppels die je in hun webshop kunt kopen verlichting. De afnemende maan is trouwens hét moment om naar de kapper te gaan; je haar zou dan langer in model blijven zitten.

Spiritualiteit is al langer populair, mede door het leeglopen van de kerken. Dat het sinds corona een vlucht heeft genomen, verbaast psycholoog Gijs Jansen niet.

‘Mensen hebben een sterke behoefte aan controle en kunnen niet goed omgaan met toeval. Het idee dat er dingen gebeuren die buiten onze macht liggen, vinden we heel onbehaaglijk.

We geloven liever dat we het leven naar onze eigen hand kunnen zetten. Maar als corona ons iets heeft geleerd, is het wel hoe weinig invloed we hebben. In die zin begrijp ik heel goed dat mensen op zoek gaan naar houvast, naar spirituele middelen die de illusie van controle geven.’

Daarbij is het ook wel makkelijk, denkt Jansen: ‘Als je een pesthumeur hebt of uitvalt tegen een collega, geef je gewoon de maan de schuld.’

Kwantummystiek

De illusie van controle dus, want hoewel spirituele coaches graag met stellingen uit de natuurwetenschappen strooien – ‘Alles is energie’ en: ‘gelijksoortige trillingen trekken elkaar aan’ – is het volgens hoogleraar theoretische natuurkunde Vincent Icke wetenschappelijk gezien allemaal volkomen kul.

Bij de theorie dat subatomaire deeltjes zich anders gaan gedragen als ze worden waargenomen, wordt bijvoorbeeld beweerd dat wij als mensen de werkelijkheid dus ook kunnen beïnvloeden en het universum de goede richting in kunnen sturen. Icke: ‘Dan heb je misschien de klok horen luiden, maar daar is het wel bij gebleven.’

Het verbaast hem überhaupt hoe makkelijk de kwantummechanica erbij wordt gehaald, zelfs door hoogleraren psychologie. Dat het ingewikkeld is – bijna niemand snapt er écht iets van – maakt mensen monddood: ze zijn onder de indruk en kunnen niet checken of het klopt.

Zo vraagt hoogleraar psychologie Lisa Miller zich in Het ontwaakte brein af of als kwantumdeeltjes op afstand met elkaar verstrengeld kunnen zijn, dat ook betekent dat mensen – die uit enorm veel kwantumdeeltjes bestaan – onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

Icke: ‘Die kans is zo verwaarloosbaar klein, dat je dat gewoon kunt vergeten. Je kunt een klein systeem op atoomniveau waar kwantumregels gelden helemaal niet vergelijken met een groot systeem als de mens.’

Dat strooien met wetenschappelijke termen is overigens iets van alle tijden, zegt hij. ‘Toen in de 19e eeuw elektriciteit en magnetisme hoofdonderwerpen werden van de natuurkunde, stonden er in de spirituele hoek opeens allerlei magnetiseurs op.’

Ook het idee dat de maan ons wel moet beïnvloeden, omdat die voor eb en vloed zorgt en wij mensen voor 65 procent uit water bestaan, kan Icke eenvoudig ontkrachten.

‘Getijden ontstaan doordat de zwaartekracht die de aarde bij elkaar houdt een piepklein beetje wordt tegengewerkt door de zwaartekracht van de maan.

Ons lichaam wordt echter bij elkaar gehouden door krachten tussen atomen en moleculen en die zijn vele malen sterker dan de zwaartekracht.’

Innerlijke vrede

Dat je kwantummechanisch verbonden zou zijn met je soulmate klinkt natuurlijk geweldig. En juist vanwege dat gevoel van ontzag en betovering kan spiritualiteit wel een positieve invloed hebben op mensen.

Zo kan de zoektocht naar tekens van overleden voorouders een diep gevoel van betekenis geven, stelt Emily Esfahani Smith, psycholoog en auteur van De kracht van betekenis.

‘Het kan tot een transcendente ervaring leiden die mensen het gevoel geeft boven de dagelijkse werkelijkheid uit te stijgen en een hogere werkelijkheid te ervaren.’

Dat gevoel van awe (ontzag), zoals het ook wel in de psychologie wordt genoemd, kan je ook overkomen als je iets groots ervaart wat je niet kunt bevatten, zoals een prachtig uitzicht of een subliem muziekstuk.

Volgens psycholoog David Yaden van de universiteit van Pennsylvania vinden er tijdens een transcendente ervaring twee opmerkelijke dingen plaats: allereerst verdwijnt het gevoel van ons eigen ‘zelf’, met al zijn kleinzielige zorgen en verlangens.

Ten tweede voelen we ons diep verbonden met andere mensen en de wereld als geheel. ‘Het gevolg is dat onze angst voor de dood tijdelijk verdwijnt en alle tegenstellingen in het leven lijken weg te vallen – wat voor een gevoel van innerlijke vrede en harmonie zorgt.’

Daarnaast blijkt uit onderzoek dat mensen die zichzelf als religieus of spiritueel beschouwen, minder kans hebben op depressie en verslaving. Vooral mensen met een groter erfelijk risico op depressie zouden door spiritualiteit en religie beschermd worden, stelt hoogleraar Miller.

Vooral placebo-effect

‘Spiritualiteit kan een krachtig placebo zijn,’ vertelt hoogleraar gezondheidspsychologie Andrea Evers van de Universiteit Leiden, die baanbrekend onderzoek doet naar het placebo-effect.

‘Als je een helende ervaring hebt met bijvoorbeeld een kristal, dan bouw je een positief verwachtingspatroon op – oftewel: je wordt positief geconditioneerd.

Voelde je je de eerste (kristal)behandeling energieker, minder angstig of rustiger, dan is de kans groot dat je dat de volgende keer opnieuw ervaart omdat je brein dezelfde werkzame stoffen gaat aanmaken.

Voorwaarde is wel dat het eerdere conditioneringseffect sterk genoeg is. Als de eerdere ervaring matig positief was, dan is dat effect er niet.’

Over het algemeen geldt: hoe geloofwaardiger de nepbehandeling, hoe groter het placebo-effect. Alternatieve behandelaars en spirituele goeroes doen het wat dat betreft vaak heel goed, aldus Evers.

‘Ze zijn vriendelijk, geïnteresseerd, nemen uitgebreid de tijd voor je en hebben een veelbelovend verhaal. Doordat ze goed gebruikmaken van de suggestie dat ze iemand écht kunnen helpen en naar de hele persoon kijken, kunnen ze met hun spirituele behandelingen een sterk placebo-effect creëren.’

Hoelang mensen vervolgens profiteren van het placebo-effect, hangt volgens Evers af van de geloofwaardigheid van de behandelaar en de kracht van de conditionering.

‘Ik geef altijd het voorbeeld van een clown in het circus die jou een medicijn voorschrijft – dat zou je niet nemen. Voor sommige mensen is een alternatieve dokter een soort clown. Ze vinden alleen al het idee dat ze zich door zo iemand zouden laten behandelen compleet belachelijk.

Zij hebben meer vertrouwen in een arts in een witte jas, die universitair geschoold is en hygiënisch werkt. Maar voor wie een alternatieve arts magische genezende krachten toebedeelt, functioneert dat als “witte jas”. Het vergroot hun vertrouwen juist.’

Is het eigenlijk erg dat er vooral sprake is van een placebo-effect? Evers: ‘Ik vind dat wel een punt, ja. Dan kun je net zo goed in bad gaan zitten als je daar positieve verwachtingen bij hebt, dat is een stuk goedkoper.

Ook vind ik dat spirituele behandelaars en reguliere behandelaars open moeten zijn over het feit dat een belangrijk deel van hun behandeling toe te schrijven is aan het placebo-effect. We weten uit onderzoek namelijk dat het placebo-effect even goed kan werken als mensen expliciet weten dat het daarom gaat.’

Megalomaan gevoel

Nog een belangrijke reden waarom spirituele hypes werken: ze beïnvloeden je gedrag. Daarom kunnen we bijvoorbeeld baat hebben bij horoscopen en het manifesteren van doelen.

Bij manifesteren ‘slinger’ je een bepaalde intentie (‘Ik kies voor liefde’) het universum in en vervolgens gebeurt dat ook doordat trillingen en energieën op elkaar aansluiten – althans dat is het idee.

Jansen: ‘Wat er daadwerkelijk gebeurt is dat je je anders gaat gedragen, waardoor er inderdaad dingen kunnen veranderen. Als je verwacht je grote liefde tegen het lijf te lopen, kijk je beter om je heen en stel je je meer open – selffulfilling prophecy dus.’

Door anders te denken, beïnvloed je je gedrag en daarmee de werkelijkheid. Hetzelfde geldt voor horoscopen en maankalenders: als er staat dat het een productieve week wordt, dan zul je er eerder vol voor gaan en ben je daadwerkelijk productiever.

Helpend hierbij is dat horoscopen meestal positief of in ieder geval coachend geformuleerd zijn. Jansen: ‘Er staat nooit: “Dit is de tijd om depressief op de bank te gaan zitten. Het wordt toch niets met jou.”’

Ook bij deze vormen van magisch denken zijn er valkuilen, aldus Jansen. ‘Het idee dat je met manifesteren je droomleven kunt creëren, is een verkeerde boodschap.

In het boek The secret stond letterlijk: “De mensen in Afrika zijn zo arm omdat ze de magische kracht van het manifesteren nog niet hebben ontdekt.”

Ik vond dat zo’n absurde zin dat ik hem heb onthouden. Het is een schoffering naar iedereen die door omstandigheden of pech daar niet toe in staat is.’

Hetzelfde geldt volgens Jansen voor de positieve affirmaties die centraal staan in manifesteren (‘Ik ben succesvol’, ‘Ik ben een gelukkig mens’). Hij vergelijkt het met een propagandamachine om je ego op te pompen.

‘Er is veel onderzoek naar gedaan: vaak werkt het niet en als het wel werkt, word je daar niet per definitie een leuker persoon van. Je kunt het megalomane gevoel krijgen dat je geweldig bent en alles kunt manifesteren.

Dat je verheven bent boven anderen. En waarom zou je eigenlijk fantastisch en succesvol moeten zijn? Waarom mag je niet gewoon menselijk zijn met ups en downs?’

Bij spirituele praktijken is de gedachte vaak: baat het niet, dan schaadt het niet. Maar het kan dus wel degelijk negatieve effecten hebben.

Jansen: ‘Niet alleen kost het vaak een hoop geld en kun je er een tikkeltje narcistisch van worden (“Ik ben ontwaakt en jij niet”), je maakt jezelf ook wijs dat het leven maakbaar is.

Jacques Janssen, de in 2018 overleden hoogleraar cultuur en godsdienstpsychologie, zei het treffend: “Mensen geloven nog liever de leugen van hoop, dan de realiteit te omarmen.”’

Bronnen o.a.: C.C. French, L. Williams, Crystal clear. Paranormal powers, placebo, or priming? Sixth European Congress of Psychology, 1999 / L. Miller, Het ontwaakte brein. Ontdek de spirituele kracht van je hersenen, Spectrum, 2021 / E.E. Smith, De kracht van betekenis, Ten Have, 2017 / R. Vonk, Je bent wat je doet. Van zelfkennis naar gedragsverandering, Maven Publishing, 2019