Opmerkelijke stoornissen uit de DSM-5 die ­alleen buiten Europa voorkomen

Denken dat je de hoofdrolspeler bent in een realityshow, en dat iedereen om je heen acteur is. Dat is de waan waaraan mensen met het Truman Show-syndroom lijden. Psychiater Joel Gold bedacht deze naam toen sommige patiënten van hem verwezen naar de film The Truman Show. Daarin ontdekt Truman Burbank, gespeeld door Jim Carrey, dat hij al sinds zijn geboorte in een enorme televisiestudio woont en dat miljoenen mensen zijn belevenissen op televisie volgen. Alles wat Burbank meemaakt, is geregisseerd. Elke stap die hij zet, wordt stiekem door camera’s vastgelegd.

De Truman Show-waan – overigens geen officiële diagnose – laat zien hoe psychische aandoeningen worden beïnvloed door de cultuur waarin we leven. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor schizofrenie, blijkt uit onderzoek door de ­Tokio Metropolitan-universiteit. Duitsers en Oostenrijkers met schizofrenie hebben meer last van achtervolgingswanen, terwijl schizofrene Japanners eerder denken dat anderen slecht over hen spreken. De onderzoekers denken dat de Japanse schaamtecultuur daar een grote rol bij speelt.

Die culturele invloeden gelden niet alleen voor schizofrenie, maar ook voor andere mentale ziekten. In de ­vorige editie van het Diagnostic and statistical manual of mental disorders, het handboek voor de diagnose van psychische aandoeningen dsm, staat een lange lijst met ‘cultuurgebonden stoornissen’. Zoals koro, een stoornis waaraan voornamelijk mannen uit Zuidoost-Azië lijden. Hun grote angst: dat hun geslachtsdelen ineenschrompelen met de dood als gevolg.

Volgens critici heeft de lijst meer weg van een rariteitenkabinet. De term ‘cultuurgebonden stoornis’ impliceert ­bovendien dat alleen deze exotische ziektebeelden worden beïnvloed door de cultuur van een land. Maar álle stoornissen worden door cultuur gevormd. Ook de westerse; iets wat het Truman Show-syndroom duidelijk laat zien. En een eetstoornis als boulimia nervosa komt voornamelijk voor in ­Europa en Noord-Amerika. Hoort die dan ook niet thuis in de lijst?

In de nieuwe editie van het handboek, de dsm-5, zit cultuur meer door de hele uitgave verweven. Zo zijn hoofd­pijn en niet kunnen stoppen met huilen in sommige culturen de belangrijkste uitingen van een paniekaanval, terwijl op andere plekken het meest voorkomende symptoom moeite om te ademen is.

Zeven voorbeelden van opmerkelijke stoornissen uit de DSM-5 die – althans in deze vorm of onder deze naam – ­alleen buiten Europa voorkomen.

1 Ataque de nervios

Syndroom van Latijns-Amerikaanse origine. Gekenmerkt door extreem emotionele uitbarstingen, zoals angst, boosheid of rouw. Patiënten huilen, schreeuwen of zijn fysiek agressief. Bij sommige aanvallen komt ook flauwvallen en geheugenverlies voor. Ataque de nervios wordt vaak veroorzaakt door een stressvolle gebeurtenis in de familie, zoals ruzie of een sterfgeval.

2 Susto

Susto is een culturele verklaring voor ­lijden en ongeluk in voornamelijk Latijns-Amerikaanse landen. Een angstige gebeurtenis zou ertoe leiden dat de ziel het lichaam verlaat, waardoor de persoon in kwestie ongelukkig en ziek wordt en sociaal niet meer goed kan functioneren. Susto heeft volgens de DSM-5 verschillende verschijningsvormen, die raakvlakken hebben met onder meer depressie en PTSS.

3 Maladi moun

Letterlijk: ‘door mensen veroorzaakte ziekte’. Deze aandoening wordt in Haïtiaanse gemeenschappen gebruikt om een scala aan medische en psychiatrische ziektebeelden te verklaren. Jaloerse en kwaadwillende mensen zouden hun vijand beschadigen door hun ziekten als depressie en schizofrenie te ‘sturen’, maar maladi moun kan ook tot gevolg hebben dat iemand faalt op sociaal of academisch gebied. Wie aantrekkelijk, slim of rijk is, is extra kwetsbaar, want jaloezie ligt dan op de loer. Onder andere gerelateerd aan de DSM-diagnose schizofrenie.

4 Dhatsyndroom

Werd voor het eerst een halve eeuw geleden gedocumenteerd in Zuid-Azië. Dhatu betekent ‘levenssap’. Mannen met dit syndroom zijn bang om hun levenskracht kwijt te raken door spermaverlies, bijvoorbeeld via hun urine. Het dhatsyndroom is volgens de DSM-5 een culturele verklaring voor allerlei symptomen, zoals vermoeidheid, angst, gewichtsverlies, depressieve klachten en impotentie.

5 Kufungisisa

In het Shona, een taal die vooral wordt gesproken in Zimbabwe, betekent kufungisisa ‘te veel denken’. Mensen zien deze stoornis als oorzaak van angst, depressies, overmatig piekeren en somatische klachten. In veel culturen wordt ‘te veel denken’ als schadelijk beschouwd. Volgens de DSM-5 speelt dat ook een rol bij het Afrikaanse syndroom brain fag, ‘hersenlast’: daarbij kunnen mensen zich niet meer concentreren omdat ze te veel zouden hebben gestudeerd.

6 Khyâl cap

‘Windaanval’ komt voornamelijk voor in Cambodja. Patiënten denken dat een windachtige substantie in hun lichaam ernstige klachten veroorzaakt. De symptomen lijken op die van een paniekaanval, zoals duizeligheid en kortademigheid, maar ook oorsuizingen, slecht zicht en nekpijn komen voor. Een aanval kan zomaar opkomen, maar ook worden opgewekt door zorgelijke gedachten of drukke menigten. Gerelateerde stoornissen in de DSM-5 zijn onder meer paniekaanvallen en angststoornissen.

7 Taijin kyofusho

Staat in het Japanse handboek voor psychische stoornissen en betekent ‘interpersoonlijke angststoornis’. Mensen die hieraan lijden, vermijden sociaal contact; ze zijn bang om anderen te beledigen of in verlegenheid te brengen door hun verschijning, lichaamsgeur of gedrag, bijvoorbeeld te veel oogcontact.

Bronnen o.a.: American Psychiatric Association, Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Fifth Edition, 2013 / M. Tateyama e.a., Transcultural study of schizophrenic delusions. Tokyo versus Vienna and Tübingen, Psychopathology, 1998 / J. Gold e.a., The ‘Truman Show’ delusion: Psychosis in the global village, Cognitive Neuropsychiatry 2012