Sociaal perfectionisme: we willen volmaakt zijn voor de buitenwereld

Bij Bobbi op het werk is het gebruikelijk om lange dagen te maken, maar ook om gezellig mee te doen bij de vrijmibo. Work hard, play hard.

Het kost haar moeite en ze houdt zo eigenlijk te weinig tijd over voor zichzelf. Maar ja, iedereen doet het toch? Onderwijl tikt ze naarstig geestige comments in verscheidene groepsapps en post ze een licht bewerkte foto van haar zelfgemaakte noedelsoep op Insta.

Ze zit nooit stil en toch blijft ze dat knagende gevoel houden dat ze tekortschiet. ’s Nachts piekert ze of ze wel genoeg doet. Waarom is ze nog niet begonnen met dat opzetje voor die presentatie?

Bobbi heeft last van wat psychologen ‘sociaal voorgeschreven perfectionisme’ noemen, een vorm van perfectionisme die de laatste jaren sterk in opkomst is. Bobbi gedraagt zich niet alleen zo omdat ze het zélf graag goed wil doen, maar ook omdat ze denkt dat ánderen dit van haar verwachten.

Bang om te falen in andermans ogen

Het is herkenbaar gedrag voor vrijgevestigd psycholoog Lidewy Hendriks, tevens verbonden aan de stichting MIND: ‘Bij de mensen die ik zie in de behandelkamer is sociaal voorgeschreven perfectionisme de angel in veel problematiek.’

Hendriks begeleidt regelmatig cliënten die bang zijn om te falen in de ogen van anderen en daardoor kampen met extreem uitstelgedrag.

Ook kent ze van dichtbij het fenomeen van jongvolwassenen die niet ‘uitvliegen’ uit angst om te falen. ‘Ze zien de maatschappij als een vijandige omgeving, die te veel eisen stelt.’

De sociale druk die mensen ervaren om voor de buitenwereld perfect te zijn (lees: een leuke baan te hebben en daarin een hoogvlieger te zijn, naar de mooiste plekken te reizen, hippe festivals te bezoeken en in een esthetisch ingericht huis te wonen) is de laatste drie decennia sterk toegenomen, blijkt uit recent onderzoek van de Britse psychologen Thomas Curran en Andrew Hill.

Over de periode van 1989 tot 2016 turfden ze hoe groepen Amerikaanse, Canadese en Engelse studenten de zogeheten ‘multidimensionale perfectionismeschaal’ hadden ingevuld, een veelgebruikte vragenlijst om perfectionisme te meten.

De huidige generatie twintigers blijkt inderdaad een stuk hoger te scoren op die vragenlijst dan de generaties daarvoor. Wat vooral is gestegen, met maar liefst 33 procent, is sociaal voorgeschreven perfectionisme.

De andere twee vormen van perfectionisme die door de vragenlijst worden gemeten, zijn ook toegenomen, zij het wat minder sterk. ‘Streng voor jezelf zijn’ nam met 10 procent toe, ‘buurmanperfectionisme’ – ofwel de lat hoog leggen voor de mensen om je heen – steeg met 16 procent.

De driedeling in deze verschillende dimensies van perfectionisme is begin jaren negentig bedacht door de Amerikaanse psychologen Paul Hewitt en Gordon Flett, en wordt nog steeds door psychologen gebruikt als ze perfectionisme willen meten. Degene die de vragenlijst invult, krijgt op elke dimensie een aparte score, waarbij het kan zijn dat er één meer de boventoon voert.

Het wordt ongezond als ‘moeten’ centraal staat

Moet je je meteen zorgen maken als een of meer van deze vormen van perfectionisme herkenbaar voor je zijn? ‘Niet per se,’ zegt Jaap van der Stel, lector geestelijke gezondheidszorg aan de Hogeschool Leiden.

Hij schreef, mede naar aanleiding van de opmerkelijke uitkomst van het Britse onderzoek, onlangs het boek Perfectionisme. ‘Het is een normaal menselijk verlangen om zo goed mogelijk te willen presteren. Je raakt erdoor in een flow en kunt het ver brengen.

Maar het wordt ongezond als “moeten” centraal komt te staan. Dan leidt perfectionisme namelijk tot veel piekeren, afname van het zelfvertrouwen, een laag zelfbeeld en een hoger risico op burn-out.

Bij gezond perfectionisme is dat verband er niet en draait het om “kunnen” in plaats van “moeten”. Je bent dan intrinsiek gemotiveerd, geniet van wat je doet en bereikt. Je hebt het gevoel dat je de dingen die je ambieert wel zal kunnen, ook al heb je ze nooit eerder gedaan.’

Als je van binnenuit gemotiveerd bent om mooie prestaties neer te zetten, leidt dat tot sterke positieve emoties, aldus Van der Stel. Maar dat geldt niet als die dingen je van buitenaf worden opgelegd.

Sterker nog, onderzoek laat zien dat sociaal perfectionisme – in de vorm van te hoge of niet-realistische verwachtingen waaraan je denkt te moeten voldoen – tot psychische klachten kan leiden.

Competitie is de norm

Hoe komt het toch dat vooral die ongezonde vorm van perfectionisme de laatste jaren zo is toegenomen? Voor een deel is perfectionisme aangeboren: iemands temperament kan de kans verhogen dat hij of zij perfectionistisch wordt. Maar het is vooral ook de omgeving die perfectionistisch kan maken.

Onderzoekers Curran en Hill wijzen op bredere culturele veranderingen in de samenleving die mogelijk van invloed zijn, zoals het steeds individualistischer en materialistischer worden van de (westerse) maatschappij.

Veel wordt aan ‘de markt’ overgelaten en er is rivaliteit in alle lagen van de samenleving: van het hockeyteam tot de universiteit. Onderlinge competitie is de norm, signaleren Curran en Hill. En we móéten goed presteren, anders kunnen we niet meedoen.

Wat ook bijdraagt aan het gevoel niet te mogen falen, is de steeds grotere bemoeienis van ouders met hun kinderen. Hedendaagse termen als ‘helikopterouders’, die hun kind voortdurend monitoren, en ‘curlingouders’, die alle oneffenheden op het pad van hun kind wegpoetsen, zeggen al genoeg.

Om hun gangen na te gaan, krijgen kinderen al jong een mobieltje, en hun ouders bestuderen het online leerlingvolgsysteem van school op spijbeluren en onvoldoendes.

Allemaal uit liefde en bezorgdheid, uiteraard, en om te voorkomen dat het kind een misstap maakt. Maar de ruimte om fouten te mogen maken, wordt er wel ernstig door beknot.

Mensen worden afgerekend op prestaties

En er zijn meer factoren die perfectionisme aanjagen. Zo leidt globalisering ertoe dat we ons moeten meten met de hele wereld, aldus Van der Stel.

‘Een Nederlandse student die een gooi doet naar een promotieplek aan de Universiteit van Utrecht heeft concurrentie uit onder meer China. Omdat iedereen de beste kandidaten wil hebben, worden de eisen steeds hoger.’

Maar ook buiten academische kringen is er alom druk om te presteren ‘or else’. Verpleegkundigen moeten verantwoording afleggen over het aantal minuten waarin ze een verzorgingshuisbewoner wassen, Uber-taxichauffeurs worden tot het uiterste gedreven om zo veel mogelijk ritten te rijden.

Van der Stel: ‘Mensen worden afgerekend op hun prestaties en krijgen steeds minder zekerheid, zoals kans op een vaste aanstelling. Juist dat soort onzekerheden werkt perfectionisme in de hand.’

Dat de maatschappelijke druk toeneemt en de lat alsmaar hoger komt te liggen, zie je al op de basisschool, zegt psycholoog Lidewy Hendriks. ‘Leerlingen worden steeds frequenter en nadrukkelijker dan voorheen getoetst.

Alles wordt meetbaar, alles wordt vastgelegd. Hoe goed zijn haar cijfers, hoe doet hij het ten opzichte van de anderen? Leraren en ouders houden dat nauwlettend in de gaten. Zo krijgen kinderen van jongs af aan onbewust mee: falen is geen optie.’

Hendriks wijst daarbij op de dominante invloed van sociale media. ‘Het is een cliché, maar wat mensen op Facebook en Instagram tonen, is niet echt. Alles ziet er gelikt uit, en zelfs je beste vrienden tonen alleen hun succesvolste, vrolijkste kant. Al die geslaagde beelden kunnen ongelooflijk veel impact op je hebben.

Want het zien van die “perfectie” geeft telkens een prikkel: je gaat je ermee vergelijken. Dat kan een knauw geven aan je gevoel van eigenwaarde: zo is het bij mij allemaal niet. Maar tegelijkertijd krijg je wel het gevoel dat je aan die norm moet voldoen.’

Wanneer lijdt je aan ongezond perfectionisme?

Hoe weet je van jezelf of je lijdt aan een ongezonde vorm van sociaal voorgeschreven perfectionisme? Hendriks raadt aan om in je herinnering op zoek te gaan naar een vervelend moment dat te maken heeft met falen en presteren en dat door anderen gezien werd.

‘Vraag jezelf af: wat was mijn reactie op dat moment? Hoe lang had ik daar last van? Ging het om een prestatie die ik vooral voor de buitenwereld neerzette, of om iets dat ik zelf graag wilde? Kon ik het delen met iemand? Lag ik er wakker van? Bleef ik er maar over piekeren? Als je je er eenzaam, somber of gespannen door ging voelen, verkeer je in de gevarenzone.’

Wat kan helpen om minder gebukt te gaan onder sociaal voorgeschreven perfectionisme, vervolgt Hendriks, is meer introspectie en mild zijn voor jezelf. ‘Als je jezelf beter leert kennen, ontdek je wat je wel en niet goed kunt, en dat het oké is als je bepaalde dingen minder perfect doet dan anderen.’

Jezelf beter leren kennen doe je allereerst door jezelf ‘op heterdaad te betrappen’, aldus de Amerikaanse hoogleraren psychologie Martin Antony en Richard Swinson. Zij schreven het zelfhulpboek When perfect isn’t good enough.

Om sociaal voorgeschreven perfectionisme te signaleren, zeggen zij – en dat geldt overigens ook voor de twee andere vormen van perfectionisme – kun je bijvoorbeeld een dagboek bijhouden, waarin je in kaart brengt hoe je omgaat met presteren en falen.

Heb je er negatieve gedachten over? Wat zijn precies je aannames en gevoelens? Hoe gedraag je je in dat soort situaties? Heb je vaak het gevoel van tekortschieten? Erger je je snel aan anderen? In dat reflecteren op jezelf kun je ook de observaties van anderen betrekken: zij zien je vaak nog scherper dan jijzelf.

Bekijk jezelf door de ogen van de ander

Volgens Van der Stel zijn er meer vragen die je jezelf kunt stellen wanneer je lijdt onder welke vorm van perfectionisme dan ook.

‘Een hoge standaard hebben is op zich prima, maar hoe excessief is de jouwe? Is het echt zo dat je hier aan móét voldoen? Helpt deze standaard je echt verder? Hoe rigide zijn de eisen die je aan jezelf stelt, ben je bereid ze aan te passen?

Is de conclusie dat je standaard veel te hoog is, te veel over “moeten” gaat en je niet verder brengt, dan wordt het tijd hem bij te stellen en werkbaarder te maken.’

Merk je dat je als enige op de afdeling overwerkt, omdat ‘het werk niet af is’, heb je last van slapeloze nachten vol gepieker en vergelijk je jezelf met je collega’s, dan moet je je waarschijnlijk afvragen: is mijn hoge standaard wel reëel? Laat ik me niet te veel in mijn nek hijgen door wat anderen van me verwachten?

Om antwoord te geven op dit soort moeilijke vragen, kun je jezelf het best bezien door de ogen van een ander, suggereert Van der Stel. ‘Kijk naar jezelf van een afstand, alsof je een vreemde bent. Geen strenge, veroordelende, maar een sympathieke, zachtmoedige vreemde.’

Dat kun je bijvoorbeeld doen door je gevoelens en gedachten op te schrijven en bij het lezen daarvan te bedenken welk vriendelijke advies je de schrijver zou geven.

Van der Stel: ‘Zo word je vanzelf milder naar jezelf, wat de weg vrijmaakt om je perfectionistische gedrag om te buigen naar “gewoon goed genoeg”.’

Lidewy Hendriks adviseert mensen vaak om een tijdje van Facebook en andere sociale media af te gaan. ‘Dat kan al veel rust geven, je bent minder bezig met anderen en hun impliciete verwachtingen. Richt je bewust op jezelf en op de mensen in je nabije omgeving.’

Perfecte mensen bestaan evenmin

Overigens pleit Hendriks ervoor om de term perfectionisme in zijn geheel bij het oud vuil te zetten. ‘Het begrip impliceert dat iets af en klaar kan zijn. Maar dat is het zelden in het leven. En perfecte mensen bestaan evenmin.’

Ze stelt voor de term te vervangen door ‘groei als positief streven’. ‘We hebben allemaal de drive om dingen goed te willen doen, maar we gaan nu eenmaal ook soms de mist in. We zouden weer moeten gaan omarmen dat falen iets goeds is, een waardevol onderdeel van een proces.

Van je fouten kun je leren: ze zijn onlosmakelijk verbonden met groeien en ontwikkelen. Dat besef geeft veel verlichting en maakt je uiteindelijk weerbaarder.’

En Bobbi? Zij besloot haar perfectionisme en dreigende burn-out aan te pakken met een digitale detox. Met vulpen hield ze een dagboekje bij, waarna ze heel wat ‘moeten’ uit haar dagen wist te filteren.

Wat ze vooral in de ogen van anderen goed wilde doen, ging van de to do-lijst af. Opeens had ze royaal tijd voor yoga. Al was het ook daar weer oppassen geblazen: voor ze het wist, wilde ze de beste zijn in die uitdagende cobra-houding.

Bronnen o.a.: M. Antony, R. Swinson, When perfectionism isn’t good enough, New Harbinger, 2009 / T. Curran, A. Hill, Perfectionism is increasing over time (…), Psychological Bulletin, 2019 / J. van der Stel, Perfectionisme, SWP, 2019 / mindkorrelatie.nl