Nieuw licht op hoogbegaafdheid

Wat is hoogbegaafdheid precies?

Een IQ van 130 of hoger was lange tijd hét criterium voor hoogbegaafdheid. Maar onderzoekers en experts zijn het er tegenwoordig over eens dat hoogbegaafdheid vaak niet te meten is aan de hand van intelligentietests en andere prestaties.

Want heel wat hoogbegaafden hebben last van faalangst en andere mentale obstakels, waardoor ze vaak van jongs af aan al onderpresteren. Ze klappen dicht of ze verliezen interesse en motivatie, en komen daardoor niet tot hun recht op school, het werk, of in een IQ-test.

Steeds meer deskundigen vragen daarom aandacht voor een aantal subjectievere, dus minder goed meetbare, kenmerken van hoogbegaafdheid, zoals sensitiviteit en een hoge mate van zelfreflectie.

In de nieuwste theorieën is er niet alleen ruimte voor wat hoogbegaafden allemaal kúnnen – cognitieve capaciteiten en leerhonger – maar ook voor hoe ze zich vóélen.

Twee van die experts zijn de Vlaamse ex-topsporter Kathleen Venderickx en sociaal wetenschapper Tessa Kieboom, die samen de leerstoel hoogbegaafdheid aan de Universiteit van Hasselt bekleden. Op basis van vele gesprekken met betrokkenen beschreven ze in 2017 vier persoonlijkheidseigenschappen die het ‘zijn’ van een hoogbegaafde omvatten.

De eerste is een sterk rechtvaardigheidsgevoel; daarna een kritische instelling (scherpe analyses van complexe situaties, maar ook een hoge mate van zelfreflectie); als derde grote emotionele en zintuiglijke gevoeligheid; en als vierde perfectionisme, en daaruit voortvloeiend faalangst.

Die eigenschappen vinden hun oorsprong, zeggen ze, in één overkoepelende eigenschap: een verhoogd bewustzijn. Kieboom: ‘Stel je voor dat je bij je geboorte een vergrootglas meekrijgt waar je voortdurend doorheen kijkt. Je kijkt naar een bloemblaadje en vraagt aan iemand zonder vergrootglas: “Wat vind jij van die mooie bladstructuur? Kijk eens naar al die vertakkingen in de nerven.”

Grote kans dat diegene je vol verbazing aankijkt. Hij ziet wellicht niet eens een nerf; voor hem is het gewoon een groen blad, al is het wel mooi. Hoe een hoogbegaafde de wereld en alle kennis en prikkels die op hem afkomen ervaart, verschilt wezenlijk van de manier waarop de meeste mensen de omgeving waarnemen.’

Is er een verband met hoogsensitiviteit?

Veel hoogbegaafden nemen veel meer waar en kunnen daar veel dieper over nadenken. Dat doet sterk denken aan wat de laatste jaren uit onderzoek blijkt over hoogsensitieve personen: ook HSP’s nemen meer zintuiglijke prikkels waar en verwerken ze diepgaand. Is er een verband?

Dat onderzocht hoogbegaafdheidscoach Rianne van de Ven tijdens haar opleiding tot ECHA-specialist – European Council for High Ability – aan de Radboud Universiteit, samen met psycholoog Elke van Hoof van de Vrije Universiteit Brussel.

Ze stelden vast dat 87 procent van de hoogbegaafde volwassenen ook hoogsensitief is. Uit een later onderzoek, van het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen en het Erasmus MC, kwam een percentage van 77.

Van de Ven en Van Hoof constateerden dat de hoogbegaafde volwassenen ook significant hoger scoorden op drie overexcitabilities. Deze overprikkelbaarheden komen uit een theorie van de Poolse psycholoog Kazimierz Dabrowski.

Een ervan is zintuiglijk: verhoogde ervaring van positieve en negatieve zintuiglijke prikkels. Een andere is intellectueel: de extreme behoefte te begrijpen, te analyseren en categoriseren, plus intense nieuwsgierigheid en observatievermogen. De derde is verbeeldend: sterke fantasie, dromen, gebruik van metaforen en beelden, uitvindingen doen.

Deze neurologische overprikkelbaarheden, waarvan vooral de zintuiglijke doet denken aan hoogsensitiviteit, zouden de intensiteit verklaren waarmee veel hoogbegaafden het leven ervaren.

Volgens Dabrowski beleeft iemand met neurologische overexcitabilities de werkelijkheid anders, sterker en van verschillende kanten tegelijk. Dat is precies wat hoogbegaafden ervaren en waardoor ze meer verbanden kunnen leggen, creatievere oplossingen bedenken en sneller doorhebben hoe dingen in elkaar zitten.

Maar het kan het leven ook lastig maken; altijd een actief hoofd, alles van álle kanten kunnen bekijken, intens voelen, proeven, ruiken, horen en zien.

Welke problemen ervaren hoogbegaafden?

Wie heel snel kan denken, schakelen en ingewikkelde vraagstukken overzien, wordt door zijn omgeving dikwijls als overweldigend, ‘raar’, arrogant of betweterig ervaren.

En: niet goed begrepen. Juist doordat hoogbegaafden signalen razendsnel oppikken, merken ze dat onbegrip al op jonge leeftijd. Met als gevolg dat ze zich ongewenst voelen of zelfs dom. Al deze ervaringen bevestigen en versterken het gevoel van ‘anders zijn’.

Veel hoogbegaafden verliezen al vroeg de aansluiting met leeftijdgenoten. Door negatieve reacties kruipen ze in hun schulp, of ze passen zich aan om geaccepteerd te worden. Ook op volwassen leeftijd missen hoogbegaafden vaak aansluiting.

Ze gaan relaties, sociale contacten of promoties op het werk liever uit de weg. Beide strategieën – terugtrekken of aanpassen – leiden op termijn vaak tot psychische klachten, zoals somberheid.

Daarnaast raakt hun vertrouwen eerder beschadigd. Ze zijn erg gevoelig voor ‘de boodschap achter de boodschap’, zegt Kieboom.

‘Als ze het gevoel hebben dat iemand iets anders doet dan wat hij zegt of denkt, zullen ze afstand nemen. Dat gebeurt al heel jong. Onlangs spraken we met een meisje van een jaar of tien, dat aangaf haar juf niet te vertrouwen. Ze vertelde dat de mond van de juf iets anders zei dan haar ogen.’

De gevoeligheid en het ‘verhoogde bewustzijn’ leiden er ook toe dat ze zich sneller zorgen maken en angstiger zijn. Kieboom: ‘Als je iemand met een gemiddelde intelligentie vraagt naar de gevolgen van de klimaatcrisis, zal diegene misschien een paar dingen benoemen. Hoogbegaafden kunnen een heel boekwerk vullen met hun opvattingen, vragen en zorgen.’

Waarom komt de een wel tot bloei en de ander niet?

Hoogbegaafdheid is net topsport, schrijven Kieboom en Venderickx in hun boek Meer dan intelligent: het is een aanwezig talent dat alleen met de juiste ondersteuning tot volle bloei kan komen.

In het Belgische expertisecentrum Exentra begeleidt het duo hoogbegaafde jongeren en volwassenen met problemen. Net als topsporters kunnen hoogbegaafden blessures krijgen, zeggen ze.

Die blessures, of ‘symptomen’, ontstaan meestal door de manier waarop een hoogbegaafde de wereld ervaart. Ze variëren van verveling, een laag zelfbeeld, veel piekeren en psychosomatische klachten tot agressie, automutilatie, anorexia, verslavingen en zelfs zware depressie.

Onderzoek naar hoogbegaafdheid en de bijkomende problemen is lastig, stelt coach Van de Ven, die ook voorzitter is geweest van het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen. Veel mensen zijn zich er namelijk niet van bewust.

‘Uit een schatting van experts bleek dat ongeveer een derde van de hoogbegaafden goed functioneert. Een derde functioneert redelijk, maar kampt wel met typische klachten en weet vaak niet dat zijn intelligentie en hoge bewustzijn hieraan ten grondslag liggen. En een derde doet het heel slecht, heeft bijvoorbeeld een verslaving of zware psychische klachten.’

Wat bepaalt dan wie succesvol wordt en wie afglijdt? Naast genetische factoren die een rol spelen bij de vatbaarheid voor verslaving of depressie is de omgeving tijdens het opgroeien essentieel. Zonder tijdige herkenning kunnen problemen zich opstapelen.

Kieboom en Venderickx leggen uit: ‘Als je niet weet dat je hoogbegaafd bent en je omgeving ook niet, kun je je gevoelens en de reacties uit de omgeving niet plaatsen. Als je altijd de buitenstaander bent en er thuis en op school geen mogelijkheden zijn voor ontplooiing, kan het vreten aan je zelfbeeld, en dat kan uitgroeien tot zelfhaat.

Terugtrekking kan uitgroeien tot depressie; hoge gevoeligheid of verveling wordt misschien gedempt met alcohol of drugs. Daarnaast krijgen hoogbegaafden door gebrek aan kennis op scholen soms een onterechte diagnose, zoals autisme.’

Stel daartegenover iemand met dezelfde intelligentie die opgroeit in een gezin waar alle ruimte is voor zelfontplooiing, die op school tijdig de juiste begeleiding krijgt, en die van nature een stabiele persoonlijkheid heeft: dat levert een heel andere levensloop op.

Wat als je het pas ontdekt als volwassene?

Een volwassen hoogbegaafde kan heel goed leren om zijn of haar ‘gevoeligheden’ in goede banen te leiden en dromen en ambities alsnog waar te maken, stelt Van de Ven. De eerste stap daarvoor is bewustwording.

‘Veel mensen komen er pas op latere leeftijd achter dat ze hoogbegaafd zijn. Soms door problemen op het werk of tijdens gesprekken met een psycholoog. Soms valt bij ouders het kwartje omdat bij hun kind hoogbegaafdheid wordt vastgesteld. Ook is er snellere herkenning dankzij de toenemende kennis op internet.’

Als hun vermoeden wordt bevestigd, brengt dat voor veel mensen acceptatie, bevrijding en rust. Opeens is er een verklaring voor het gevoel van ‘anders zijn’, voor de problemen op het werk of in relaties. Er gaat, kortom, een wereld van mogelijkheden voor ze open.

Ze kunnen dan alleen, of met hulp van een expert, zichzelf gaan ‘managen’, zegt Van de Ven: ‘Ze leren dan met hun gevoeligheden omgaan, hun emoties beter herkennen en hanteren, hoe ze reacties van anderen kunnen interpreteren, en beter communiceren over hun “anders- zijn”.’

Soms worden de hoogbegaafde en zijn omgeving – werk, vrienden, familie, relatie – onder begeleiding van een deskundige bij elkaar gebracht.

Van de Ven: ‘Als je partner of je leidinggevende je beter begrijpt, hoef je je niet meer te verstoppen en krijg je meer vrijheid en ruimte je te ontwikkelen, zonder onbegrip of kritiek.’ Ook is contact met andere hoogbegaafden heel belangrijk: ‘Dat leert je dat er meer mensen zijn zoals jij. Die je wél begrijpen.’

Hoogbegaafdheid is heus niet altijd een garantie voor problemen, zegt Van de Ven; vergeet niet dat het ook gewoon iets heel moois kan zijn. ‘Veel hoogbegaafden doen erg hun best om normaal te zijn. Ik zeg juist: omarm dat je atypisch bent.’

Bronnen o.a.: R. van de Ven, M. van Weerdenburg, E. van Hoof, Working with intensity. The relationship between giftedness and sensitivity in working adults in Flanders and the Netherlands, 2016, Laila Dulski, Honger naar begrip. Het dagboek van een hoogbegaafde jongere, € 15,99, www.boekscout.nl