Zijn narcisten gelukkig?

Als we zeggen dat het handig is om in de 21ste eeuw narcistisch te zijn, doelen we daarmee op gezonde ijdelheid, ambitie en eigenliefde. Maar narcisme kan ook ziekelijke vormen aannemen.

De diagnose ‘narcisme’ blijkt in de cliëntrapportages van psychologen en psychiaters vaak voor te komen. Dat is ook wel logisch, want ‘narcisme is een essentiële problematiek die ten grondslag ligt aan de meeste psychische problemen’, aldus de Amsterdamse psychoanalytica Gerdine Veen.

Hoewel narcisten vaak niet gelukkig zijn, hebben ze zelf niet in de gaten waar de oorzaak van hun problemen zit, weet Veen uit ervaring. ‘Cliënten melden zich aan met andere klachten.

“Hoe komt het toch dat het mij steeds niet lukt om een relatie in stand te houden?”, vragen ze zich af. Ze vertellen dat ze vastlopen in hun relatie of op hun werk, dat ze zich vervelen omdat niets hen kan boeien. Sommige narcisten voelen zich zeer depressief na relatief kleine tegenslagen.’

Uit Amerikaans onderzoek, uitgevoerd aan de universiteit van Georgia, bleek onlangs dat narcisten inderdaad slecht zijn in relaties. Onderzoeker Keith Campbell concludeerde dat narcisten weliswaar charmant en vol zelfvertrouwen overkomen, en daardoor snel allerlei mensen aan de haak kunnen slaan, maar tegelijkertijd blijken ze er zelden in te slagen een langdurige relatie op te bouwen.

Uit de informatie die de narcisten daar zelf over verschaften, en ook uit de verhalen van hun huidige en voormalige partners, maakte Campbell op dat narcisten egoïstisch, manipulatief, ontrouw en machtswellustig zijn in relaties.

Campbell noemt de liefdesstijl van narcisten dan ook game-playing love. Narcisten willen de baas zijn in een relatie, houden afstand, gaan vaak vreemd en doen er alles aan om maar niet afhankelijk van hun partner te worden.

Autonomie en hechting

Narcisten beseffen hun eigen arrogantie niet, en weten hun opgeblazen gevoel van belangrijkheid te presenteren als de normaalste zaak van de wereld.

Gerdine Veen: ‘Je ziet aan iemand niet meteen dat hij narcistisch is. Waar je het aan kunt merken, is dat iemand steeds mogelijkheden voor zichzelf aan het scheppen is om zijn gevoel van belangrijkheid intact te houden.

Zoals een eeuwige student die eindeloos tentamens uitstelt om ’n gevoel van ‘de beste te zijn’ maar te kunnen handhaven. Je merkt het ook als iemand voortdurend bevestiging en bewondering zoekt. Dat is van levensbelang voor narcisten, omdat ze anders een gebrek aan eigenwaarde voelen.

Narcisten kunnen van zichzelf niet beoordelen of ze wel goed genoeg zijn in wat ze doen, en willen dus steeds van andere mensen positieve dingen over zichzelf horen. Ze zijn daardoor voortdurend afhankelijk van de mening van anderen.’

Volgens Thijs de Wolf, psychoanalyticus en directeur van het Nederlands Psychoanalytisch Instituut, moet je ervoor waken om iemand als ‘die vreselijke narcist’ te zien.

‘Er bestaat eigenlijk niet zo iemand als ‘de’ narcist. Iedereen heeft wel iets narcistisch in zich: de behoefte om jezelf te profileren en autonoom te zijn is één van de twee fundamentele strevingen van de mens.

De andere is de behoefte om je te hechten en ergens bij te horen. Tussen die twee strevingen laveert een mens in zijn leven. Je zou kunnen zeggen dat mensen die te veel van het eerste hebben, narcistisch zijn. Maar een teveel aan narcisme is bijna nooit de enige weeffout die iemand in zijn karakter heeft. Meestal gaat het om een kluwen van psychische problemen.’

Een gebrek aan inlevingsvermogen

Een van de dingen waaraan je kunt merken dat je met een narcist te maken hebt, is dat je het voelt, zegt Thijs de Wolf.

‘Een echte narcist heeft geen idee van wat er in een ander omgaat. Zo had ik eens een cliënt die bij me kwam omdat zijn vrouw tegen hem had gezegd: ‘Je bent geen slechte man, maar je doet nooit eens iets aardigs voor me. Je neemt nooit eens een cadeautje mee, of een bos bloemen.’

Hij snapte er niks van, en maakte een tabelletje in zijn agenda. De ene week een bos bloemen, de andere week een doos bonbons, daarna weer parfum. Zo wisselde hij dat steeds af.

Aanvankelijk was zijn vrouw blij met de cadeaus, maar toen ze de tabel in zijn agenda ontdekte, werd ze boos. Hij begreep die boosheid niet, omdat hij niet besefte dat het veel leuker is wanneer je iemand een cadeau geeft op momenten dat de ander daar behoefte aan heeft. Daarvoor moet je weten wat er in de ander omgaat. En dat wist hij nou juist niet, omdat hij zich dat nooit afvroeg.’

Overlevingsstrategie

Ook bij deze cliënt is het narcisme een onderdeel van een kluwen van psychische problemen. ‘Hij was op zeer jonge leeftijd getraumatiseerd. Zijn ouders hadden in de Tweede Wereldoorlog in een concentratiekamp gezeten en waren daardoor niet in staat hem genoeg veiligheid te bieden.

Hij had zich als kleine jongen vaak verlaten gevoeld. Daardoor leerde hij al heel jong dat hij, om te overleven, emotioneel minder moest investeren in anderen, en meer in zichzelf.

Bij gebrek aan een nest, creëerde hij als het ware zijn eigen nestje. Oftewel, hij leerde niet te investeren in relaties, en zijn ouders gaven hem ook niet dat voorbeeld. Je moet het zo zien dat in de kinderjaren in de hersenen de ‘emotionele bedrading’ wordt aangelegd voor het aangaan van relaties met anderen.

Bij hem heeft die bedrading nooit voldoende tot ontwikkeling kunnen komen. Hierdoor is hij in zijn volwassen leven slecht in staat om mee te voelen met andere mensen.’

Als psychoanalyticus zoekt De Wolf uiteraard verklaringen in de jeugd, maar hij erkent dat narcisme wellicht ook met erfelijke aanleg te maken heeft. Ook al is daar nog maar weinig over bekend.

‘Waarschijnlijk zijn er bepaalde aangeboren eigenschappen die invloed hebben op narcisme. Introversie zou zo’n eigenschap kunnen zijn. Introverte mensen hebben van nature minder behoefte aan contact met anderen, en richten zich eerder op zichzelf. Ze zouden daardoor eerder wat narcistischer kunnen worden. En er ook wat minder onder lijden, omdat ze eerder geneigd zijn genoeg aan zichzelf te hebben.’

Narcisme en depressie

Toch zijn er veel narcisten die niet gelukkig zijn. Bij hen veroorzaakt het ‘emotionele kluizenaarschap’ diep van binnen een gevoel van grote leegte.

Depressiviteit en angst zijn dan ook gevoelens die vaak schuilgaan achter het imponerende masker van mensen met narcisme. Een vicieuze cirkel ontstaat: om de leegte maar op te vullen, gaan narcisten meer en meer bewondering zoeken om zich gelukkiger te voelen.

Psychoanalytica Gerdine Veen: ‘Narcisme is eigenlijk een weerspiegeling van wat iemand van jongs af aan ontbeerd heeft in relaties. Als kind is nooit tegen hem gezegd: ‘Je bent goed zoals je bent.’

Dat narcistische verlangen kan niet meer vervuld worden, wat voor cliënten een pijnlijke doch noodzakelijke gewaarwording is. Ze moeten gaan beseffen dat ze niet altijd in het middelpunt kunnen staan, omdat andere mensen ook hun eigen verlangens en gevoelens hebben.’

Het ligt niet aan mij, maar aan jou

Bij sommige narcisten ligt de behoefte aan bewondering en bewieroking er zo dik bovenop, dat ze zich niet eens meer bewust zijn van hun gebrekkige gevoel van eigenwaarde.

Thijs de Wolf: ‘Deze narcisten hebben een dijk van een pantser om hun lage zelfgevoel heen zitten. Dan praat je echt over mensen die behoren tot de groep die een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft.

Het vergt zeer langdurige behandeling om door zo’n pantser heen te dringen en ze hun zwakke zelf te laten voelen. Soms is de traumatisering zo diepgaand en het vermogen contact te leggen zo zwak, dat behandeling niet echt helpt.’

Er zijn gelukkig ook narcisten die baat hebben bij een niet zo langdurige behandeling. De Wolf: ‘Hoe meer iemand van zichzelf weet dat hij arrogant is en zich graag groot voordoet, en hoe meer hij contact heeft met zijn twijfel, angst, verdriet en het tekortgekomen zijn, hoe beter de prognose.

Degenen die de oorzaken van conflicten buiten zichzelf leggen en weinig bij zichzelf naar binnen kijken, zijn het moeilijkst te behandelen.’

Hoe gelukkig zijn narcisten?

De Amerikaanse psycholoog Paul Rose onderscheidt naast ‘de klassieke narcist’, met openlijk of grandioos narcisme, ook verborgen of kwetsbaar narcisme.

Zo definieert Rose openlijke narcisten als ‘mensen met een opgeblazen gevoel over zichzelf die vaak andermans aandacht opeisen. Ze komen vaak charmant over, ondanks het feit dat ze weinig besef hebben van de behoeften van anderen’. De ‘verborgen narcist’ gaat ook voor eigen gewin, maar is juist gevoelig voor andermans mening.

Rose voerde een onderzoek uit onder 262 studenten. Daaruit blijkt dat openlijke narcisten vaker gelukkig en tevreden zijn en een beter gevoel van eigenwaarde hebben dan zogenaamde ‘verborgen narcisten’.

Verborgen narcisten zijn weliswaar net zo hevig met zichzelf bezig en even arrogant als openlijke narcisten, maar ze doen dit op een veel subtielere manier. Ze spelen voortdurend in op andermans verwachtingen, willen de grootheid van anderen op zichzelf laten afstralen, voelen zich zeer minderwaardig ten opzichte van anderen en zijn hypergevoelig voor wat anderen van hen vinden.

Dit gevoel van ‘volledig bepaald worden door anderen’ maakt waarschijnlijk dat ze ontevredener met hun leven zijn dan openlijke narcisten, die gloriëren bij de gedachte dat zíj het leven van anderen bepalen.

Ook uit onderzoek van Hans Ettema en Hessel Zondag blijkt dat verborgen narcisme vaker problemen oplevert. Verborgen narcisten zijn  minder gelukkig en blijken zich onrustiger, meer emotioneel uitgeput en meer vervreemd van zichzelf te voelen.

Gezond narcisme

Waar ligt eigenlijk de grens tussen gezond narcisme en ongezond narcisme? ‘Narcisme wordt storend als iemand een onstilbare behoefte heeft aan de blik van de ander’, zegt Gerdine Veen.

‘Natuurlijk wil iedereen gewaardeerd worden, dat is heel gewoon. Iedereen heeft wel een zekere twijfel over zichzelf. In al ons doen en laten zitten dan ook manieren om ons zelfgevoel op peil te houden. Maar het wordt problematisch als iemand heel snel beledigd is bij kritiek. Of eist dat je speciaal rekening met hem móet houden.’

De positieve kanten van narcisme

Hoe hardnekkig en ernstig narcisme ook kan zijn, het kan ook iets positiefs opleveren. Wie helemaal voor zichzelf gaat, zijn ambitie najaagt en zich niet hoeft te laten afleiden door gevoelens van mededogen, maakt in de huidige maatschappij van geld en scoren een snelle rit naar de top: Pim Fortuyn stampte zo een hele politieke beweging uit de grond; zakenman Robert Maxwell bouwde er een gigantisch media-imperium mee op.

Een ander groot voordeel voor een narcist kan zijn dat hij niet lijdt onder het op de klippen lopen van diepgaande relaties, simpelweg omdat hij die niet heeft. Alhoewel, echt préttig is dat ook weer niet voor een narcist. Narcisme kan dus voordelen hebben, maar die zijn slechts voorbehouden aan de zogenaamde ‘openlijke narcist’.

Geen onwil, maar onvermogen

Psychoanalyticus Thijs de Wolf kent genoeg voorbeelden van narcisten die hun gedrag lang kunnen volhouden. ‘Ze zoeken een podium en applaus. Dat houdt na een tijdje op, omdat mensen zich van hen afkeren vanwege hun botheid en irritante zelfverheerlijking. Vervolgens gaan ze weer verder naar de volgende baan of partner voor nieuwe bewondering. Dit patroon wordt soms eindeloos herhaald.’

De man die met behulp van het tabelletje in zijn agenda cadeaus voor zijn vrouw kocht, wist na langdurige therapie iets aan zijn narcisme te doen.

De Wolf: ‘Het lukte hem wat meer oog te hebben voor haar behoeftes. Verstandelijk kon hij dat op een gegeven moment wel begrijpen. Alleen, hij heeft het nooit leren voelen.

Hij heeft nu van zichzelf geaccepteerd dat zijn kwaliteiten niet op het emotionele vlak liggen en dat hij geen warmbloedige echtgenoot zal worden. Hij zal altijd moeite moeten blijven doen om zich in zijn vrouw te kunnen verplaatsen. De ander is voor hem nooit een vanzelfsprekendheid. Niet uit onwil, maar uit onvermogen’.