Levenskunst voor gevorderen: 4 oefeneningen in loslaten

Het zal met mijn leeftijd te maken hebben: toen ik de 40 naderde, begonnen de grote levensvragen zich toch wat meer op te dringen. Ik greep naar een aantal ‘highbrow zelfhulpboeken’. Zoals Jules Evans’ Filosofie voor het leven en andere gevaarlijke situaties.

In dat boek werd ik (pijnlijk) geraakt door een uitspraak van Socrates. Hij stelde dat de meeste mensen slaapwandelend door het leven gaan en zich nooit afvragen waar ze mee bezig zijn of waarom ze doen wat ze doen. Goed, ik las nu wat filosofische boeken, maar hoe bewust leefde ik nou helemaal?

In Evans’ boek maakte ik ook kennis met het stoïcisme, een 2300 jaar oude levensfilosofie. Alleen het werk van de Griekse slaaf Epictetus, de Romeinse keizer Marcus Aurelius en de Romeinse staatsman Seneca is bewaard gebleven.

Slaapwandelend leven was er niet bij voor deze jongens en de logica van hun filosofie trok me aan: het uitgangspunt is dat we volledig zelf verantwoordelijk zijn voor een goed en gelukkig leven.

Een even aantrekkelijk als keihard standpunt, want het laat geen ruimte voor excuses als je ontevreden of ongelukkig bent. Gelukkig word je als je je laat leiden door je verstand en je ziel niet laat verscheuren door emoties.

Een gelukkig mens is ook een goed mens volgens de stoïcijnen, iemand die de vier belangrijke deugden bezit: wijsheid, gematigdheid, moed en rechtvaardigheid. Omgekeerd is een goed mens een gelukkig mens. Externe factoren als rijkdom, status en gezondheid zijn prettige bijkomstigheden, maar voor ons geluk uiteindelijk niet van belang.

In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, betekent dit niet dat stoïcijnen koele kikkers of gevoelloze robots zijn. Ze proberen weliswaar af te rekenen met ongezonde emoties als woede en irreële angsten, maar met de juiste gedachten komen daar vreugde en plezier voor in de plaats.

En hoewel de Dikke Van Dale ‘stoïcijns’ als ‘onverstoorbaar’ definieert, zijn stoïcijnen wel degelijk begaan met het lot van anderen.

Een beter mens

Ik ben niet alleen in mijn interesse in stoïcisme. Sinds de jaren zeventig van de afgelopen eeuw neemt de populariteit van de stoïcijnen toe, onder meer door het succes van de cognitieve gedragstherapie die op hetzelfde gedachtegoed is gebaseerd. Als deze therapie zo goed werkt, heeft de filosofie die als inspiratie daarvoor diende dan niet iedereen iets te bieden?

Sinds vier jaar bestaat er een International Stoic Week, een online cursus waarbij duizenden deelnemers vanuit de hele wereld een week lang als stoïcijn proberen te leven en hun ervaringen uitwisselen.

Een team van Britse filosofen, academici en psychotherapeuten dat de week vanuit de universiteit van Exeter organiseert, onderzoekt zo het effect van deze oude filosofie.

De resultaten tot nu toe zijn veelbelovend: deelnemers rapporteren direct na afloop van de cursus gemiddeld 9 procent meer positieve emoties, 11 procent minder negatieve emoties en 14 procent meer tevredenheid.

Bovendien vond een meerderheid dat ze er een beter mens van was geworden. Bij een vierweekse variant steeg de levenstevredenheid verder en daalde het aantal negatieve emoties nog meer.

De afgelopen jaren hield ik het bij het lezen van de stoïcijnen. Nu, te midden van mijn hectische leven met een baby en een peuter, trek ik voor de vierde Stoic Week mijn stoute schoenen en toga aan en breng ik de duizenden jaren oude filosofie in praktijk.

Maandag:

Anders leren oordelen

Elke ochtend deze week begint met een meditatie: ik moet de uitdagingen van de komende dag langslopen. En bedenken hoe ik eventuele moeilijkheden het hoofd kan bieden met stoïcijnse principes en de belangrijkste deugden – zoals een lastig gesprek dat ik die dag moet voeren.

Voor het slapengaan volgt nog een avondmeditatie waarbij ik mijn gedrag naast een stoïcijnse meetlat moet leggen: wat heb ik slecht gedaan of nagelaten en hoe kan ik dat in de toekomst anders doen? Ook mag ik mezelf prijzen voor alle goede dingen die ik heb gedaan.

De ochtendmeditatie is meteen een uitdaging. In het ideale geval zou ik naar oud-Grieks voorbeeld in mijn eentje een wandeling moeten maken rond zonsopgang en mijn plaats in ons oneindig grote heelal moeten overpeinzen.

Mijn hedendaagse werkelijkheid ziet er anders uit: ik word ruim vóór zonsopgang wakker gehuild door mijn jongste en vanaf dat moment is het alle hens aan dek totdat ik mijn baby en tegenwerkende peuter heb afgeleverd bij het kinderdagverblijf en me door de drukke ochtendspits een weg heb gebaand naar het station. Dan maar in de trein.

Wel krijg ik vlak voor de crèche meteen gelegenheid om te oefenen met mijn nieuwe levensfilosofie. Een vrouw loopt me klem en spreekt me op een belerende toon aan op het feit dat ik de laatste meters over de stoep fiets.

Een half uur later zit ik me er nog over op te winden, maar dan schiet me een van de belangrijkste stelregels van Epictetus te binnen: ‘Niet de dingen zelf maken de mensen van streek, maar hun denkbeelden erover.’

Oftewel: wind ik me zo op over de gebeurtenis (ze spreekt me aan op mijn gedrag), of vanwege mijn gedachten daarover (het is onterecht want ik doe heel voorzichtig, rijd stapvoets en maak verdorie ook nog ruimte zodat je er langs kunt met je hond!)? Het laatste, ben ik bang.

Ik kan ook anders oordelen. Ze had natuurlijk gewoon gelijk (altijd irritant) en bovendien dacht ze dat het goed was om me aan te spreken op mijn gedrag. Een beetje stoïcijn heeft een hele collectie stelregels paraat en dit is er ook zo een: ‘Hij/ zij dacht dat dit het juiste was om te doen.’

Over het algemeen zijn mensen er niet op uit me te kwetsen of me het leven zuur te maken, ze doen gewoon wat ze denken dat goed is (ook al denk ik daar soms anders over).

Ik blijf dit in mezelf herhalen op weg naar het station en denk ook nog aan een prachtige uitspraak van Epictetus waarin hij beschrijft hoe absurd het is dat je vreemde mensen nooit zomaar aan je lichaam laat komen, maar ze wel met je geest aan de haal laat gaan als ze je beledigen of irriteren. Helpt het? Ja. Ik kom voor mijn doen opmerkelijk ontspannen aan op het station.

Dinsdag:

Maak ik me druk om de juiste dingen?

Naast de ochtend- en avondmeditatie heeft elke dag een thema met een opdracht voor tussen de middag. Vandaag is dat ‘controle’.

Volgens de stoïcijnen verspillen we enorm veel tijd en emoties aan dingen waar we helemaal geen controle over hebben: ons lichaam, onze bezittingen, onze reputatie, het gedrag van andere mensen, hoe mensen op ons reageren, het weer, de economie, het verleden, de toekomst, het feit dat we op een dag zullen sterven.

Je kunt van alles doen om gezond te leven en keihard werken om promotie te maken, maar je lichaam kan je nog steeds in de steek laten en je harde werk kan onopgemerkt blijven. Als we ons over dit soort dingen druk maken, zijn pijn, angst en teleurstelling het onvermijdelijke gevolg.

Wat wél binnen ons bereik ligt, zijn onze gedachten en overtuigingen. Volgens de stoïcijnen zijn we over dat domein de absolute heerser: uiteindelijk kan niemand ons dwingen iets te denken of te geloven.

Recente getuigenissen van krijgsgevangenen die zich eerder hadden verdiept in stoïcisme, laten zien dat die overtuiging zelfs marteling en jarenlange eenzame opsluiting draaglijk kan maken.

Als opdracht moet ik vandaag een lijstje maken met de dingen die me bezighouden en ze onderbrengen in twee categorieën: binnen mijn controle of niet. Een beetje een suffe opdracht vind ik, waar ik me met tegenzin toe zet. Tot mijn verbazing vul ik met gemak het lijstje ‘niet binnen mijn bereik’:

• Mijn gezondheid en die van mijn kinderen en vriendin.
• Hoe andere mensen zich gedragen.
• Wat mensen van me vinden.
• Wat mensen van mijn werk vinden, of ik wel word gewaardeerd.

Met veel meer moeite vul ik de tweede categorie:

• Mijn handelingen, interpretaties, meningen.
• Hoe ik mijn werk ervaar.
• Met hoeveel enthousiasme ik lesgeef.
• Of ik mij opwind over hoe mensen zich gedragen.

Toch een eyeopener, kortom, hoeveel tijd en energie ook ik besteed aan dingen waar ik geen controle over heb en hoe weinig aan dingen die wél binnen mijn bereik liggen.

Op deze tweede dag valt me ook op hoezeer je echt zelf kunt bepalen hoe je op dingen reageert en wat een groot gevoel van vrijheid dat geeft. De trein die niet rijdt, voor de zoveelste keer zeiknat regenen: zodra ik mijn mening erover aanpas, verandert de ervaring compleet.

Bovendien schept het veel extra ruimte in mijn hoofd als ik me niet, of in ieder geval minder, bezighoud met wat andere mensen doen.

Woensdag:

Afstand nemen van emoties

De woensdag staat in het teken van stoïcijnse mindfulness, die veel weg heeft van de mindfulness zoals we die kennen uit het boeddhisme. Ook hier gaat het om leven in het hier en nu (‘hic et nunc’), waarbij je goed let op de gedachten en emoties die bij je opkomen.

Het is hierbij zaak te voorkomen dat je emoties – vaak gebaseerd op verkeerde oordelen of interpretaties – met je aan de haal gaan. Epictetus raadt aan om afstand te nemen door als het ware te zeggen: ‘Wacht even op mij, indruk (een term die stoïcijnen gebruiken voor gedachten, gevoelens en waarnemingen); laat me zien wie je bent, waar je een indruk van bent; laat me je op waarheid toetsen.’

Ik merk dat ik inderdaad soms afstand kan nemen van problematische emoties als ik mezelf afvraag door welke gedachte ze worden veroorzaakt. Dan lukt het me om me niet te laten meeslepen, bijvoorbeeld als iemand op de snelweg opeens de linkerbaan in schiet en ik vol op de rem moet.

In plaats van dat ik in mijn woede wraak neem door ervoor te zorgen dat hij verderop vast komt te zitten achter een vrachtwagen (ja, zo sneu kan ik zijn), denk ik dan: hij had me zeker niet gezien, of: hij schatte het verkeerd in.

Maar ik vind het verschrikkelijk moeilijk. Veel vaker ben ik al uit mijn slof geschoten of heb ik geïrriteerd gereageerd voor ik er erg in heb. Mooi voer voor de avondmeditatie.

Donderdag:

Leef ik naar mijn waarden?

Vandaag draait het om de deugden: wijsheid, gematigdheid, moed en rechtvaardigheid. Volgens andere klassieke filosofische stromingen kan deugdzaamheid bijdragen aan een gelukkig leven, maar volgens de stoïcijnen is het het énige wat nodig is om gelukkig te zijn: wie een goed leven wil hebben, moet zorgen dat hij een goed mens is.

In tegenstelling tot een streven naar roem of rijkdom, externe zaken waar we uiteindelijk geen controle over hebben, ligt deugdzaamheid binnen ieders bereik.

Als opstapje daartoe moet ik vandaag bedenken wat mijn belangrijkste waarden zijn: waar moet mijn leven voor staan? Hoe wil ik dat mensen aan me terugdenken als ik dood ben? Waar wil ik mijn tijd aan besteden? Wat voor persoon wil ik zijn in mijn rol als ouder, partner, vriend of collega? Grote vragen, waar ik een tijd mee worstel.

In eerste instantie komt er geen antwoord, niks, blanco. Maar dan bedenk ik me dat ik bovenal een goede vader wil zijn voor mijn jongens, een goede vriend voor mijn vriendin, et cetera, maar ook mezelf zoveel mogelijk wil ontwikkelen en mijn interesses wil volgen.

Toch een waardevolle oefening en wat ontzettend maf eigenlijk: we willen allemaal gelukkig zijn en een goed leven leiden, maar zo nu en dan eens flink nadenken over wát ons nou precies gelukkig maakt, ho maar.

Vervolgens moet ik bedenken in hoeverre mijn kernwaarden overeenkomen met de stoïcijnse deugden. En tot slot, heel belangrijk: nagaan of mijn dagelijks leven in overeenstemming is met mijn kernwaarden (op zijn zachtst gezegd: niet volledig), en hoe ik kan zorgen voor verbetering.

Vrijdag tot zondag:

Mijn plek in de wereld

Tijdens de laatste drie dagen doe ik een aantal gedachtenexperimenten die me onder meer moeten helpen bij mijn relaties met andere mensen en met het nadenken over mijn plek in de wereld.

Zo sluit ik de week af met de fascinerende ‘Blik van boven’, een geleide meditatie waarbij een rustgevende stem met fijn Schots accent me aanmoedigt om steeds verder uit te zoomen en op mezelf neer te kijken: mijn huis, stad, Nederland, Europa, de aarde vanuit de ruimte gezien en zelfs het geheel van tijd en ruimte.

Na ruim zestien minuten ben ik alweer ‘terug’, maar toch zie ik de dingen nu meer in perspectief. Ik besef beter wat belangrijk is en welke dingen niet meer dan triviaal. Hebben we doorgaans de neiging om zo sterk op onze problemen in te zoomen dat elke muis een olifant wordt, bij de Blik van boven doe je het omgekeerde: net zo lang uitzoomen tot elke olifant niet meer dan een muisje is.

Als ik aan het eind van de week de vragenlijsten invul, is de tevredenheid met mijn leven met 13 procent toegenomen, zijn mijn emoties maar liefst 27 procent positiever en scoor ik 15 procent hoger op de Flourishing scale, die je ideeën meet over je relaties met mensen, je zelfvertrouwen, optimisme en of je een goed mens bent.

De ochtend- en avondmeditaties zijn direct na afloop van de cursus al gesneuveld, maar ik lees nog steeds de prachtige overpeinzingen van Marcus Aurelius. Ik vraag me geregeld af of ik ergens wel controle over heb en dat geeft rust.

Ook nog maanden later schiet me vaak precies op het juiste moment een citaat of stelregel te binnen, waardoor bijvoorbeeld wraakacties op medeweggebruikers achterwege blijven. Een bescheiden begin, maar misschien maakt dit soort dingen me stukje bij beetje écht een beter mens.