Reageren op een rotopmerking

‘Jij bent nu eenmaal een bang iemand, dus ja, in jouw geval zou ik het wel doen.’ Dat zei een kennis tegen me toen er inbrekers betrapt waren in mijn flatgebouw, ik erna vreemde markeringen op mijn deur aantrof en daarom een nogal dure veiligheidsmaatregel overwoog.

Ook al was het vast behulpzaam bedoeld, ik vond het geen prettige opmerking. Het gaf me een oncomfortabel gevoel om op die manier gedefinieerd te worden. Ik sputterde wel tegen, maar vond achteraf dat ik dat een stuk duidelijker en stelliger had kunnen doen.

Al nadenkende daarover schoten me eerdere onaardige opmerkingen van mensen te binnen, toen ik ook uit perplexheid niet adequaat of zelfs helemaal niet had gereageerd.

Die keer toen een vriendin tijdens het winkelen zei dat mijn kleren ‘afstandelijk’ waren; ik moest wat meer casual, sportieve dingen dragen, zoals zij. ‘Mannen vinden dat aantrekkelijker,’ zei ze nog.

En dan was er dat familielid aan wie ik toevertrouwde dat ik het na mijn relatiebreuk moeilijk vond om in mijn eentje de verbouwing van mijn nieuwe huis aan te pakken.

‘Jouw probleem is dat je niet kunt relativeren,’ zei ze, waarna ze me vertelde hoe zij – ruim 25 jaar getrouwd – het allemaal zou doen.

Bij verbale agressie denken we meestal aan schelden of bedreigen, maar er bestaan veel subtielere vormen, zegt psycholoog Roxane Rakic. Ze gaf tien jaar lang agressietrainingen bij onder andere het Instituut voor Psychotrauma en heeft een eigen praktijk.

‘Verbale agressie houdt in: alle uitspraken die ongewenst en grensoverschrijdend zijn,’ zegt ze. Vaak rationaliseren we dat soort vervelende opmerkingen; we zeggen tegen onszelf dat ze misschien niet slecht zijn bedoeld of vragen ons af of we niet te gevoelig zijn.

Intuïtief aanvoelen

Toch is er een heel goed beschermingsmechanisme dat waarschuwt of een opmerking grensoverschrijdend is: onze intuïtie.

Dat onbehaaglijke tot ronduit akelige buikgevoel dat aangeeft wanneer iemand of iets over onze persoonlijke grens gaat. ‘Hoe snel dat opkomt, verschilt van persoon tot persoon’ zegt Rakic.

‘Sommige mensen zijn gevoeliger voor nare opmerkingen dan andere. Dat heeft te maken met de aard van het beestje: bijvoorbeeld een aangeboren gevoeligheid of ervaringen van herhaaldelijk bekritiseerd en gekwetst te zijn.

Dat kan iemands gevoel van eigenwaarde breekbaar maken.’ En daarom komt het emotionele beschermingsmechanisme van zo iemand sneller in actie.

Wel of niet expres

Verbale agressie komt voor in een bedoelde en een onbedoelde variant, zegt de psychologe. Meestal is het onbedoeld; mensen zeggen dan iets uit onwetendheid en onkunde – ze weten niet hoe het anders kan, ze hebben het misschien nooit geleerd – of uit frustratie, bijvoorbeeld omdat dingen niet naar wens gaan.

Ook als er emoties mee gemoeid zijn, als het gesprek gaat over een onderwerp dat ons raakt, zijn we over het algemeen niet zo handig en wordt er soms geroepen, verweten, beschuldigd.

Een typisch voorbeeld van onbedoelde verbale agressie van twee kanten is dit: je doet moeite om leuke kleren uit te zoeken voor een feest en dan zegt je partner ‘Durf je in díé jurk te gaan?’ Je reageert met ‘Jij moet ook altijd wat te zeuren hebben’ of ‘Is het weer niet goed?’

Daartegenover staat bedoelde agressie, die er bewust op is gericht om iets bij de ander te bewerkstelligen: om diegene te manipuleren, te kleineren, uit te dagen, te kwetsen. Er is een duidelijk verschil met onbedoelde agressie, al is het effect bij de ontvangende partij meestal hetzelfde.

Hij of zij heeft gevoelens van verwarring, frustratie, schaamte, ontoereikendheid, boosheid. En in beide situaties wekt agressie vaak agressie op.

Acht varianten van verbale agressie

Om te bepalen of je een opmerking grensoverschrijdend vindt, kun je je intuïtie volgen, maar je kunt ook bekijken of zo’n opmerking valt in een van de volgende categorieën.

De Amerikaanse communicatiedeskundige Patricia Evans schreef vijf boeken over verbale agressie, waaronder de bestseller The verbally abusive relationship.

Ze onderscheidt verschillende varianten van verbale agressie: van uiterst aanvallende, zoals schreeuwen, tot meer geraffineerde. Van die subtiele vormen komen deze volgens haar het meest voor:

• Schelden: maar dan met ‘zachte’ scheldwoorden, zoals een sarcastisch ‘Wat ben je toch een slachtoffer’ of ‘Jij vindt jezelf wel heel bijzonder, hè?’
• Definiëren: een ander vertelt je hoe jij in elkaar zit, wat jij denkt en wat jij voelt (zoals de kennis die mij ongevraagd een angstig persoon noemde).
• Wegwuiven: wanneer de ander je het recht op jouw beleving niet geeft, bijvoorbeeld met ‘Je bent te gevoelig’ of ‘Waar is je gevoel voor humor?’
• Vermommen als grapje: op indirecte en ‘humoristische’ manier een boodschap krijgen (‘Jij kunt de weg naar de supermarkt nog niet vinden met een gps, hè?’).
• Blokkeren: een ander legt je op wat er wel en niet besproken mag worden (‘Kom, laat het zitten’ of ‘We houden erover op’).
• Beoordelen en bekritiseren: iemand geeft je ongevraagd een negatieve evaluatie, bijvoorbeeld: ‘Jij bent nooit tevreden’ of begint zinnen met ‘Jouw probleem is dat…’
• Ondermijnen: iemand probeert je enthousiasme te temperen (‘Dat gaat je niet lukken’ of ‘Dat begrijp je toch niet’).
• Bevelen geven: een ander vertelt je wat je wel en niet mag doen.

Waar komt die verbale agressie vandaan?

Vaak maken mensen zulke nare opmerkingen uit sociale onhandigheid – zoals gezegd is het merendeel niet slecht bedoeld. We flappen er allemaal weleens iets stoms uit, of we hebben een dag waarop alles misgaat en komen dan onaardig uit de hoek. Dat is heel menselijk.

Maar bij mensen die geregeld nare opmerkingen maken is er meestal meer aan de hand. Volgens psycholoog Rakic komt het vaak doordat ze in hun jeugd niet, of niet genoeg, gezien werden en ze zichzelf nu willen neerzetten.

‘Ze hebben een grote behoefte aan erkenning en waardering, en onbewust hopen ze die te verkrijgen door zich superieur op te stellen en naar anderen te wijzen.’

Onderzoek door de Pennsylvania State-universiteit lijkt dit te ondersteunen. Volgens deze studie is er een sterk oorzakelijk verband tussen verbale agressie – ook de subtiele varianten – en een onveilige hechting.

Mensen die opgegroeid zijn met afwezige, afstandelijke of onvoorspelbare ouders zijn vaker geneigd om als volwassene verbaal agressief te reageren; vooral tegen hun partners, maar ook tegen anderen.

Ook auteur Patricia Evans noemt een onveilige jeugd een belangrijke factor bij verbale agressie in al deze soorten en varianten. Iemand die zich geregeld agressief uitdrukt, zegt zij, is als kind meestal iets tekortgekomen en wil daarom nu zijn belangrijkheid benadrukken.

Iedereen die in zijn ogen die belangrijkheid in twijfel trekt, bijvoorbeeld door niet aandachtig genoeg te luisteren of een andere mening te hebben, doet de oude pijn weer opkomen. Diegene moet op zijn plaats worden gezet, op subtiele of hardere manier, waarna de ‘agressor’ zich weer waardevol voelt.

Een andere verklaring is projectie. Even terug naar het voorbeeld aan het begin van dit artikel; een van de redenen voor mijn verontwaardiging was dat de kennis die mij bang noemde, zelf nooit haar geboortedorp had durven verlaten en lange tijd in een beroerde werksituatie was blijven hangen uit angst voor het onbekende. Volgens Rakic is dat niet toevallig.

‘We kijken naar anderen met onze eigen ogen en we zien vooral wat we kennen. Wat we leuk vinden aan de ander, daar hebben we meestal zelf iets van. Maar waar iemand bij zichzelf ontevreden over is en wat hij niet van zichzelf aanvaardt, dat gaat hij vaak bij de ander veroordelen. Het is een primitief afweermechanisme. Oftewel: vaak klopt dat kinderliedje, wat-je-zegt-ben-je-zelf.’

Je reactie oefenen

Wat is de beste manier om met verbale agressie om te gaan? Allereerst door het jezelf niet kwalijk te nemen als je geen antwoord klaar had en pas achteraf bedenkt wat je had moeten zeggen.

Op het moment zelf voelen we vaak angst, legt psychologe Rakic uit. En daar hebben we maar drie reacties op: vechten, vluchten of bevriezen.

‘Om ertegen in te gaan, vechten dus, moet je verbaal erg sterk staan. De tweede reactie, bevriezen of dichtklappen uit verbijstering of emotie, is heel normaal, het overkomt veel mensen.

Anderen vluchten: ze wisselen van onderwerp of maken zich uit de voeten. Alle drie zijn het kortetermijnreacties die meestal niet effectief zijn.’

Wel kun je je door oefening bekwamen in adequaat reageren. Een methode die aangeleerd wordt in assertiviteitstrainingen is die van het feedback geven. Daarbij begin je met jezelf te bevragen: wat gebeurt er? Wat voel ik? Op die manier bepaal je of de gemaakte opmerking voor jou grensoverschrijdend is.

Is dat inderdaad het geval, dan vertel je de ander eerst wat je waarneemt, bijvoorbeeld: ‘Ik hoor je dit zeggen.’ Vervolgens vertel je wat dat met je doet: ‘Dat kwetst me’ of ‘Ik vind het vervelend.’

Je besluit met een vraag: ‘Snap je dat?’ of ‘Kun je je dat voorstellen?’ Zo geef je de ander ruimte om te reageren. Of je doet een verzoek voor de toekomst: ‘Wil je dat alsjeblieft niet meer doen?’

Deze aanpak leidt volgens de psychologe in 80 procent van de gevallen tot een constructief gesprek. ‘En lukt dat niet, als iemand bijvoorbeeld zegt dat je zeurt, dan heb je het in ieder geval geprobeerd. En dan weet je dat deze persoon geen respect heeft voor je grenzen en kun je voortaan gepaste afstand houden.’

Openheid bieden

Op een nare opmerking reageren met een grap of met een vraag als ‘Zo, voel je je nu lekker superieur?’ is volgens Rakic geen goed idee.

De kans is groot dat het gesprek uitdraait op een machtsstrijd, die je vaak niet wint doordat de ander gewend is om op een agressieve manier te communiceren. Bovendien doe je dan hetzelfde als de ander: een vervelende opmerking maken.

Bij de feedbackmethode hoef je alleen maar eerlijk te zijn, zegt ze, en dat ligt binnen ieders bereik. Feedback is trouwens ook met vertraging toe te passen.

‘Mensen kunnen soms een hele dag naar zijn van een opmerking. Maar op het moment zelf waren ze soms te verrast om te reageren of ze beseften pas later dat er iets onaardigs is gezegd. Wat is er dan mis met even de ander opbellen en op een vriendelijke manier vertellen dat het je raakte?

Op die manier geef je diegene ook de kans om het uit te leggen of zich te verontschuldigen. Vaak brengt zulke openheid mensen dichter bij elkaar.’

Haal de angel eruit

Een andere techniek is die van de ‘negatieve navraag’, om zo de angel uit een opmerking bloot te leggen. Deze aanpak helpt vooral bij indirecte verbale agressie. Het is extra lastig om daarop te reageren, omdat er geen expliciete kritiek geleverd wordt waarop je kunt ingaan.

Denk aan de variant die als grapje vermomd is, of aan een compliment waarin ook afkeuring vervat zit (genre: ‘Leuk huis, maar waarom is alles zo wit?’). Je vraagt om verduidelijking, waarbij je de verstopte kritiek of belediging openlijk verwoordt: ‘Wat bedoel je daarmee? Wil je zeggen dat…?’

In veel gevallen zal de ‘agressor’ zich snel terugtrekken en zeggen dat hij het niet zo bedoelde. In ieder geval ligt de kwestie nu open ter bespreking. Waarbij je weer de feedbackmethode kunt gebruiken om te komen tot een open en opbouwend gesprek.

Meer weten?

• Gerard de Bruin, Agressie? Het doet mij (n)iets – Het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag, Boom/Nelissen, € 16,50

• Klaas Groot, Waar halen ze het lef vandaan? Omgaan met agressief gedrag, Thema, € 22,99

• verbalabuse.com, patriciaevans.com: sites van Patricia Evans met zeer veel (Engelstalige) informatie over verbale agressie

• Agressietrainingen: opeigenkracht.nl en ivp.nl