Zo help je een hooggevoelig kind

Sven is een vrolijk, zorgzaam, fantasierijk en open kind. Nooit valt er een ridder-buurjongen buiten de boot als de vijand verslagen moet worden, als een grote broer maakt hij de nieuwe kinderen in de kleuterklas wegwijs en bij elke – gedetailleerde – tekening heeft hij een meeslepend verhaal. Iedereen is dol op hem.

Sven is ook sneller van slag, boos en moe dan de kinderen om hem heen. Woede-uitbarstingen bij het ophalen zijn meer regel dan uitzondering.

Wat zijn leerkracht eerst nog verbaast, omdat hij op school altijd zo lekker speelt. Behalve als er zwaarden worden afgepakt – dan komt hij zonder hulp van de juf nauwelijks over zo veel onrechtvaardigheid heen.

Op kinderfeestjes trekt hij zich halverwege terug. Als het meezit met een boekje, als het tegenzit verslagen huilend dat het beter zou zijn als hij er maar niet was, want ‘ik verpest het voor iedereen!’

En tegen een nieuwe toets, zwemles en groep 3 ziet hij op alsof hij de lesstof er zelf voor moet schrijven. ‘Sven is een gevoelig kind,’ merkt zijn kleuterjuf op aan het eind van groep 2. ‘Dat maakt hem creatief en zorgzaam, maar ook kwetsbaar.’

Herkenning en begrip

Als de eerste maanden in groep 3 behalve met prachtige resultaten ook gepaard gaan met veel hoofdpijn en schooluitval, gaan Svens ouders op onderzoek uit.

En herkennen zij hun zoon in wat ze lezen over hoogsensitiviteit, onder meer in de boeken Hoogsensitief en Eerste hulp bij hoogsensitiviteit van klinisch psycholoog Elke van Hoof.

Haar wetenschappelijk onderbouwde boeken lieten niet alleen bij Svens ouders de puzzelstukken op hun plek vallen. Na verschijnen verschenen er diverse drukken.

‘Hoogsensitiviteit biedt allerlei voordelen, zoals makkelijk verbanden kunnen leggen, details zien, creatief zijn en oog voor de ander hebben,’ aldus Van Hoof. ‘Maar in onze gejaagde maatschappij kan een hooggevoelig kind bijna niet anders dan overprikkeld raken.’

Het emotionele en onhanteerbare gedrag dat daaruit voortvloeit, is vaak de aanleiding voor de hulpvraag voor ouders, merkt de onderzoekster.

‘Als blijkt dat de woeste reacties en emotionele buien een gevolg zijn van de manier waarop de hersenen van deze kinderen informatie verwerken, is er vaak veel herkenning. Én begrip. Dat helpt enorm om het gedrag ten goede te keren.’

De geur van de juf

Aan tafel in haar Vlaamse praktijk legt ze het al tekenend uit. ‘Sensitiviteit is een aangeboren persoonlijkheidstrek die we allemaal in meer of mindere mate bezitten, en die laat zien in hoeverre je in staat bent informatie op te nemen uit de omgeving.

Deze karaktertrek kun je terugzien in de hersenen. Bij een hoogsensitief persoon (HSP) zijn meer en andere hersengebieden actief en is het zenuwstelsel gevoeliger. Daardoor nemen ze niet alleen meer informatie op, maar verwerken ze fysieke en emotionele prikkels ook op een intensere manier.’

Als een groep kinderen een nieuw klaslokaal binnenkomt, zullen ze allemaal in zekere mate nieuwe meubels of geluiden opmerken, spanning in de lucht voelen hangen, nieuwe tafelgroepjes zien staan.

Wie hoog scoort op sensitiviteit merkt veel op, wie laag scoort minder. Net zoals mensen hoog of laag kunnen scoren op andere persoonlijkheidstrekken als extraversie, consciëntieusheid of neuroticisme.’

Onder de mensen die hoog scoren op sensitiviteit en dus veel opnemen uit de omgeving, is er een groep die deze informatie ook nog eens ‘diepgaand verwerkt’. Veel meer hersengebieden dan noodzakelijk gaan ermee aan de slag. ‘Dat zijn de kinderen die we hooggevoelig of HSP noemen,’ zegt Van Hoof.

Ze illustreert het met een voorbeeld: ‘Een HSP-kind ziet een nieuwe juf in de klas, merkt haar geur op en denkt: “Waar ruikt dat toch naar, dat doet me denken aan waar we vorig jaar waren, ah ja, dat was leuk toen – ik had die rode broek aan, nu heb ik weer iets roods gekozen” en zo gaat het maar door in dat hoofd.’

En niet alleen met de geur van de juf. Ook met de meterkast die in een hoek van de klas hangt, met het verdrietige gezicht van een klasgenoot of de manier waarop de stoelen over de net gelakte vloer schuiven. Niet gek dat overprikkeling zo’n centraal probleem is voor een hoogsensitief kind.

Hooggevoelig brein

Wat hersenonderzoek doet vermoeden, is dat de thalamus van HSP’s niet doet wat hij geacht wordt te doen. Dit deel in de hersenen speelt een belangrijke rol als het gaat om welke informatie we aandacht geven en welke niet.

Als informatie binnenkomt in het werkgeheugen – en bij hoogsensitieven is dat dus véél en gedetailleerde informatie – zorgt de thalamus normaal gesproken voor filtering.

Heel mooi, die lijnen van het licht op de muur, maar de juf heeft gezegd dat we nu gaan rekenen, dus alleen de hersengebieden die te maken hebben met rekenen worden nu geactiveerd. Bij HSP’s werkt dat filter niet.

Van Hoof: ‘Onderzoek door sociaal neurowetenschapper Bianca Acevedo liet dat zien in de hersenscanner. Krijgt een kind in zo’n onderzoek de opdracht een puzzelstuk van een varken, koe of kip in het bijbehorende vakje te leggen, dan lichten normaal gesproken de hersengebieden op die te maken hebben met vorm, kleur en afstemming.

Krijgt een hooggevoelig kind die opdracht, dan lichten er daarnaast nog veel meer hersengebieden op. Niet alleen met de relevante informatie, maar met elk detail gaan de hersenen aan de slag.’ Alles wordt erbij gesleept, aldus Van Hoof.

Van ervaringen op de kinderboerderij en van wat de boer laatst vertelde over de varkensziekte tot in welk eten varkensvlees zit, Peppa Big en de film Babe.‘Diepgaande verwerking houdt in dat er bij elke onnozele opdracht veel te veel hersengebieden gaan “helpen” om de opdracht op te lossen.

Niet verwonderlijk dus dat de Duitse persoonlijkheidsonderzoeker Eduard Schweingruber en psychiater Wolfgang Klages in hun boek Der sensibele Mensch halverwege vorige eeuw al opmerkten dat hoogsensitieve mensen “niet kunnen stoppen complex te doen”.

Omdat zowel lesstof als terloopse opmerkingen tijdens het spelen diepgaand worden verwerkt, leidt dat eerder dan bij anderen tot overprikkeling, stress en sterke emotionele reacties.’

Hooggevoeligheid bij je kind vaststellen

Een praktisch meetinstrument om vast te stellen of een kind hooggevoelig is – elk kind in de hersenscanner leggen voor zoiets onschuldigs is geen optie – bestaat nog niet.

Uitvoerige gesprekken met zowel ouders als kind moeten opheldering geven. Dat het loont om deze kinderen goed te begeleiden, is inmiddels wel duidelijk. Klinisch en gezondheidspsycholoog Sofie Weyn heeft haar promotieonderzoek aan de KU Leuven opgezet rondom dit thema.

‘Eerder onderzoek laat zien dat hoogsensitieve kinderen gevoeliger zijn voor hun omgeving. Bij veel spanningen in het gezin of weinig zorgzame ouders hebben zij daar meer last van dan gemiddelde kinderen.

Wel kunnen ze er door het ontwikkelen van vaardigheden beter mee leren omgaan. En of je nu met ze werkt aan sociale vaardigheden, emotiemanagement of ander nieuw gedrag, een hoogsensitief kind heeft daar sneller profijt van dan het gemiddelde kind.’

Weyn en haar collega’s onderzoeken of ze dit terugzien bij duizend scholieren in Vlaanderen en enkele honderden leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs in en rondom Breda. ‘Ook kijken we wat een hooggevoelig kind nu precies onderscheidt van anderen, tot het genetisch materiaal aan toe.’

Een belangrijke nieuwe stap, want zowel Weyn en Van Hoof als hun collega’s krijgen steeds vaker de vraag van leerkrachten en ouders: zijn nu precies de kenmerken van een hoogsensitief kind?

En hoe kunnen we daar goed mee omgaan? Weyn hoopt daar met haar onderzoek meer duidelijkheid in te scheppen, om kinderen als Sven en hun ouders verder te helpen.

Overprikkeld, en nu?

Bij kinderen als Sven uit overprikkeling zich veelal in woedeaanvallen, huilbuien of zich juist volledig terugtrekken, waardoor het voor ouders moeilijk is om nog tot hen door te dringen.

Dat wijst een onderzoek uit dat hooggevoeligheid expert Esther Bergsma deed onder ruim zevenhonderd Nederlandse ouders met een hooggevoelig kind.

Ook moeite met onbekend eten, niet in slaap kunnen vallen en problemen in de klas kunnen kenmerken zijn waar een hooggevoelig kind last van heeft. Een hooggevoelig kind is bovendien vaak faalangstig: als ze vermoeden dat een taak of activiteit niet goed gaat, beginnen ze er liever niet aan.

Gelukkig zijn er verschillende manieren waarop je een veilige omgeving kunt creëren voor een hooggevoelig kind. De welbekende drie R’s – rust, reinheid en regelmaat – spelen daarbij een belangrijke rol.

Zo help je een hooggevoelig kind

1. Wees terughoudend met drukke omgevingen

Feestjes, winkelstraten, schoolpleinen: lawaai en drukte is niet altijd te vermijden, maar doseren helpt. In situaties vol prikkels moet een hooggevoelig kind enorm veel energie gebruiken om alle informatie te verwerken. Als zulke situaties te lang aanhouden of elkaar te snel opvolgen, zullen HSP’s vaak decompenseren.

Ze worden dan fel, huilerig, boos of agressief. Valt daar niet aan te ontkomen, bied je kind dan de ruimte om zich tussentijds terug te trekken. Een koptelefoon of een boek kan een hoogsensitief kind helpen zich af te sluiten van prikkels in de omgeving. Af en toe thuis lunchen in plaats van op school geeft kinderen ook een rustpauze.

Ook routines kunnen een hooggevoelig kind de houvast bieden die het nodig hebben. Houd dagelijkse handelingen overzichtelijk. Bijvoorbeeld door een vast ochtendritueel in te stellen of voor het slapen gaan steeds hetzelfde spelletje te doen. Beperk ook het aantal keuzes. Bijvoorbeeld door je kind slechts twee setjes kleding, twee verhaaltjes en twee soorten broodbeleg voor te leggen.

2. Geef tijd – en positiviteit! – om tot actie te komen

Hoogsensitieve kinderen schatten risico’s hoger in, waar door ze minder openstaan voor het onbekende. Daardoor leren ze bijvoorbeeld laat fietsen of zijn ze terughoudend in het kiezen van een sport.

Probeer in dit soort situaties je kind niet te pushen-hiermee vergroot je de weerstand. Wat beter werkt: laten zien dat je de angst van je kind begrijpt en samen bedenken welk eerste stapje hij wel durft te zetten.

Omdat hoogsensitieve personen informatie diepgaand verwerken, hebben ze vaak ook meer tijd nodig dan anderen om opdrachten te volbrengen.

Dat blijkt uit onderzoek waarin bijvoorbeeld een kruisje in beeld verschijnt, waarna proefpersonen zo snel mogelijk op een knop in een overeenkomstig vakje moeten drukken. Tussendoor worden ze steeds afgeleid met plaatjes.

‘HSP’s hebben iets meer tijd nodig bij deze taak,’ vertelt Van Hoof. ‘Maar maken vervolgens veel minder fouten dan de gemiddelde mens. En wat interessant is: is het afleidende plaatje tussendoor een lachend gezicht, dan werken HSP’s sneller en scoren ze nóg beter.

Dat is van groot belang voor in de klas en thuis. Want vertaald naar de dagelijkse praktijk kun je zeggen: in een positieve omgeving functioneren hoogsensitieven beter, zelfs beter dan niet-HSP’s.’

3. Leer een HSP-kind goed voor zichzelf te zorgen – en leef het voor

Omdat ze zo gericht zijn op anderen zijn hoogsensitieven vaak slecht in zelfzorg. Door voor te doen hoe je goed op je grenzen let en na drukte uitrust en weer oplaadt, leer je een kind hoe het zijn lichaam tot rust brengt. Ook structuur helpt: strakke bedtijden, duidelijke routines bij het opstaan, naar bed gaan, eten en thuiskomen van school.

Zo ontstaat er orde in de chaos in de hersenen, en kunnen kinderen anticiperen op wat komen gaat. Dat helpt het stresssysteem zo kalm mogelijk te blijven.

Dat letterlijk voorleven geeft Van Hoof de hoogste prioriteit: ‘Ik weiger kinderen in eerste instantie te “behandelen”. Als ouders laten zien hoe je goed voor jezelf zorgt, verdwijnen de problemen in negen van de tien gevallen.’

4. Leer je kind zichzelf hanteren

Een van de kenmerken van hoogsensitiviteit is dat kinderen emotioneel flink over hun toeren kunnen raken. Door overprikkeling, maar ook omdat het stresssysteem van HSP’s anders lijkt te werken.

Ze scoren sterker op ‘reactiviteit’ – hoe snel reageer je emotioneel in situaties? – en zwakker op ‘zelfregulatie’ – hoe goed ben je in staat de opkomende emoties in goede banen te leiden? Sofie Weyn en collega’s gaan dat verder onderzoeken.

Elke van Hoof raadt aan bij emotionaliteit het kind ruimte te geven. ‘Als je dochter zegt: “Nu even niet!”, laat haar dan ook even. Leg uit dat het oké is dat ze over haar toeren is, maar als ze wil schreeuwen of om zich heen maaien: even ergens anders graag.

Nodig haar uit om er daarna weer bij te komen zitten en toon begrip voor de emotie. Zo laat je zien dat je je kind accepteert, ook als hij zich boos of verdrietig voelt.

Bedenk vervolgens samen hoe hij voortaan op een andere manier zou kunnen reageren. Bijvoorbeeld door buiten even uit te razen of op een eerder moment naar je toe te komen. Een hooggevoelig kind krijgt zo de kans zichzelf te leren hanteren.’

Van Hoof merkt dat kinderen zodoende op den duur zelf gaan zeggen: ik voel het weer opkomen. Waarop ouders hun kind kunnen vragen wat zij kunnen doen om het beter te maken. Zo leert het hele gezin situaties herkennen waarop overprikkeling en emotionaliteit volgt.

Dat werkt veel beter dan een kind vermanend toespreken als het uit zijn dak gaat. Van Hoof: ‘Straf komt extra hard aan voor de zo naar rechtvaardigheid hangende HSP, die zijn eigen gedrag ook niet ziet aankomen, noch onder controle heeft.’

5. Help het kind de positieve kanten van hooggevoeligheid te zien

Mensen die hun hooggevoeligheid als een talent beschouwen, hebben significant meer veerkracht en vallen minder gauw ten prooi aan burn-out. Voordelen van de diepe verwerking zijn er namelijk te over.

Hoogsensitieven leggen makkelijker verbanden, hebben oog voor detail en zijn creatief. Hun hoge mate van gevoeligheid maakt dat ze zich makkelijker in anderen verplaatsen, begrijpen wat anderen nodig hebben en groepen zo positief kunnen beïnvloeden. Steeds meer leidinggevenden willen dan ook graag werken met deze creatieve, sensitieve persoonlijkheden.

Ook de verhoogde emotionaliteit heeft een positieve kant. HSP’s kunnen daardoor extra intens genieten, laten zich makkelijker raken door kunst en kunnen vol overgave opgaan in een activiteit, film of stripboek.

De zorgzaamheid voor een broertje of zusje, de creatieve oplossingen die hij bedenkt of zijn leuke grapjes. Probeer de talenten van je hooggevoelige kind regelmatig te benomen.

Zo help je hem inzien dat zijn gevoelige karakter ook veel voordelen heeft. Overdrijf niet, want een hooggevoelig kind heeft het snel door als iemand niet helemaal oprecht is.

Sven heet in werkelijkheid anders.