Hoe slim is het onderbewuste

Denk maar gewoon na, want…

… dat levert vaak de beste resultaten op

Wereldwijd herhaalden verschillende onderzoekers Dijksterhuis’ experiment. Daarin moesten proefpersonen kiezen tussen verschillende appartementen, waarbij ze van elk appartement een lange lijst eigenschappen te lezen kregen. Lang niet altijd kregen de onderzoekers dezelfde resultaten als Dijksterhuis.

Zo merkte cognitief psycholoog Margje van de Wiel van de Universiteit Maastricht dat zowel experts (makelaars) als leken (studenten) geen betere beslissingen namen over de aankoop van een huis na een periode van ‘onbewust nadenken’. Door hun kennis en ervaring deden makelaars het juist beter wanneer ze ‘gewoon’ konden nadenken of onmiddellijk moesten beslissen. Ook andere onderzoekers ontdekten geen voordeel van onbewust nadenken.

Van de Wiel: ‘Op dit moment ben ik niet overtuigd van Dijksterhuis’ theorie van het slimme ononderbewuste. Ik hoop dat mensen toch vooral ook blijven nadenken en kennis verzamelen bij een lastige beslissing, en niet alleen op hun gevoel vertrouwen.’

… het onderbewuste is irrationeel

We hebben geen controle over het onderbewuste en het is vatbaar voor vooroordelen, zeggen critici als de Australische psycholoog Ben Newell. ‘We weten er nog veel te weinig van,’ schrijft Newell. ‘Zomaar op je onderbewuste afgaan is op zijn best onbevredigend en op zijn slechtst gevaarlijk.’ Onze ratio volgt de wetten van de logica en daar weten we tenminste wat van.

… wie informatie rustig mag afwegen, doet het het best

Een van de kritiekpunten op het onderzoek van Dijksterhuis is dat proefpersonen pas na een voorgeschreven periode een beslissing mochten nemen. Die tijd zou volgens sommigen te lang, volgens anderen juist te kort zijn. De Amerikaanse onderzoeker John Payne van Duke University vroeg zich af of je mensen niet zelf moet laten uitmaken wanneer ze klaar zijn met nadenken. Inderdaad bleek dat nadenken onder die omstandigheden tot betere resultaten leidde.

Verder kregen de proefpersonen de informatie op basis waarvan ze moesten beslissen maar heel kort te zien. Margje van de Wiel: ‘Daarmee benadeelde Dijksterhuis gewoon nadenken eigenlijk, want je kunt waarschijnlijk niet alles onthouden. Terwijl het in de praktijk vaak zo is dat je een grote hoeveelheid informatie rustig kunt verwerken, ordenen en onthouden. Mijn inschatting is dat als je meer tijd hebt om alternatieven naast elkaar te leggen, gewoon nadenken heel goed werkt.’

… degelijke lijstjes maken helpt

Amerikaanse onderzoekers ontdekten dat je de beperkte capaciteit van het bewustzijn kunt compenseren door aantekeningen te maken; lijstjes met voors en tegens. Een geheugensteuntje gebruiken werkt volgens hen dus net zo goed.

Gebruik je onderbewuste, want…

… dat levert betere resultaten op bij lastige beslissingen

‘Het klopt dat onbewust nadenken niet uit alle onderzoeken als beste naar voren komt,’ geeft Dijksterhuis toe. ‘Maar er zijn ook genoeg experimenten waarin het effect wél gevonden wordt. Als je alle onderzoeken samen neemt, komt onbewust nadenken bij lastige beslissingen nog altijd als beste uit de bus. We moeten wel uitzoeken waar het aan ligt dat het effect niet altijd gevonden wordt.’

… onze angst voor het onderbewuste is niet terecht

‘Sociaal psychologen en neurowetenschappers zijn al lang gewend onderzoek te doen naar onderbewuste processen,’ zegt Dijksterhuis. ‘Maar vooral in de besliskunde en de cognitieve psychologie hangen ze nog erg aan het idee dat de mens een rationeel wezen is. Er is veel weerstand tegen het idee dat er zoiets als onbewust nadenken bestaat. Het klopt dat ons bewustzijn duidelijker regels volgt en preciezer is dan het onderbewuste.

Je kunt je bewustzijn dus prima inzetten om een relatief eenvoudige keus te maken. Maar bij complexe beslissingen vertrouwt het juist méér op vooroordelen en de meest in het oog springende kenmerken dan het onderbewuste! Dat laatste is in die situaties dus een betere raadgever.’

… het onderbewuste kan veel meer informatie verwerken

De kern van Dijksterhuis’ theorie is dat ons bewustzijn een beperkte capaciteit heeft en zich daarom richt op een paar kenmerken die misschien niet de belangrijkste zijn. De capaciteit van het onderbewuste is zo’n 200.000 keer groter. Hoe meer factoren je moet overwegen, hoe meer baat je dus hebt bij onbewust nadenken.

Bovendien werkt het onderbewuste volgens Dijksterhuis beter in situaties waarin niet alle factoren even zwaar tellen. Bijvoorbeeld als appartement A wel tien positieve en slechts vijf negatieve kenmerken heeft, maar van die negatieve kenmerken er wel twee heel zwaar wegen.

… lijstjes maken is geen goed idee

Dijksterhuis is niet voor lijstjes met voors en tegens. ‘Dan neem je alleen mee wat je goed onder woorden kunt brengen, terwijl bij complexe beslissingen vaak vage gevoelens meespelen die je niet goed kunt verwoorden maar die wel extreem belangrijk zijn. Bij de keus voor een laptop is het waarschijnlijk prima om plussen en minnen op te schrijven, maar als je dubt over een baan, huis of partner niet. Ik had een vriend die partnerkeuze benaderde als een rekensom. Het duurde lang voor hij de liefde vond.’

Uit een onderzoek van Dijksterhuis bleek dat het onderbewuste inderdaad nog beter werkt als er behalve geschreven informatie ook beelden worden aangeboden (bijvoorbeeld foto’s van huizen) – informatie die niet direct in woorden te vatten is.

Of ligt de waarheid in het midden?

Eén ding is duidelijk: als het om bewust versus onderbewust nadenken gaat, is de wetenschap er nog niet uit. Maar misschien worden er, om de onderzoeken zuiver te houden, wel dingen uit elkaar getrokken die in de praktijk helemaal niet zo los van elkaar staan. Bij het kopen van een huis zal het zelden voorkomen dat je na vier minuten een besluit moet nemen.

Je bekijkt verschillende huizen, je raadpleegt experts, je pakt de brochures er nog eens bij, je vraagt je af hoe je je voelt en je maakt lijstjes met voors en tegens. Dan slaap je er nog een nacht of wat over. Er is een voortdurende interactie tussen bewuste gedachten, gevoelens en onderbewuste processen.

Aan elke bewuste gedachte gaan processen vooraf waar we geen zicht op hebben. Een verstandig besluit is altijd een combinatie van voelen en denken. Vertrouw er vooralsnog maar op dat je natuurlijke manier van doen zorgt voor dat juiste samenspel.

• Ap Dijksterhuis, Het slimme onbewuste, Bert Bakker, € 18,95