Hij was een knappe jongen met dik golvend zwart haar, een atletisch lichaam en een stralende lach. Harold Frederick – ‘Fred’ – Shipman, geboren op 14 juni 1946 in het Britse Nottingham, was het lievelingetje van zijn moeder. Ze had al haar hoop op hem gevestigd; van haar vier kinderen was hij de slimste. Fred presteerde goed op school, zag er altijd netjes uit en was sportief. Wel was hij zelfingenomen en hij voelde zich zóveel beter dan de rest, dat de rest niets met hem te maken wilde hebben. De dood van zijn moeder in zijn examenjaar maakte diepe indruk op hem en vergrootte zijn isolement. Aan de universiteit van Leeds, waar hij geneeskunde studeerde, leidde hij een onopvallend bestaan. Bijna geen medestudent wist zich hem later nog te herinneren.

Juist deze keurige, bijna onzichtbare jongeman zou zich ontpoppen tot een van ’s werelds gevaarlijkste psychopaten en grootste seriemoordenaars. Als huisarts gaf hij tussen 1975 en 1998 minstens 215, maar waarschijnlijk 250 patiënten een dodelijke injectie met morfine of heroïne. Harold Shipman ging de geschiedenis in als dr. Death.

Psychopaten zijn seriemoordenaars die het leuk vinden met hun kettingzaag gillende meisjes te doorklieven. Althans, dat is het beeld dat Hollywood ons voorschotelt. Maar lang niet alle psychopaten zijn moordenaars. Volgens de Amerikaanse psychopatendeskundige Robert Hare lopen de meeste psycho­paten vrij rond. Het griezelige zit dan ook niet in hun moordlust, maar in het gebrek aan geweten dat ze tentoonspreiden.

Een psychopaat is volgens Hare het best te vergelijken met een roofdier, op zoek naar een zwakke plek, om daarna genadeloos aan te vallen. Hij is egocentrisch, leugenachtig, manipulatief, zonder berouw en – een belangrijk kenmerk – gevoelloos. Een psychopaat kan zich niet inleven in een ander. Zijn eigen gevoelens zijn oppervlakkig, maar hij kan wel spélen dat hij ze heeft. Juist die uiterlijke schijn maakt een psychopaat in het dagelijks leven zo gevaarlijk. Met zijn charme en gladde praatjes trekt hij een spoor van ellende, gebroken harten en geplunderde bankrekeningen – of, in het geval van Shipman, doden.

Altijd een masker op

Ook Shipman kwam, eenmaal volwassen, op de buitenwereld over als een keurige en sympathieke kerel. Na zijn studie werd hij begin jaren zeventig huisarts in een groepspraktijk in het plaatsje Todmorden in Yorkshire. Inmiddels was hij getrouwd met zijn jeugdliefde en vader van twee kinderen; later zouden er nog twee bij komen. In Todmorden veranderde de tot dan toe bijna onzichtbare man in een extraverte persoonlijkheid die door zijn patiënten werd aanbeden. Maar voor zijn collega’s was Shipman een nare, manipulatieve figuur; een control freak die in razernij uitbarstte als hij zijn zin niet kreeg. Mensen die voor hem werkten, vertelden later over zijn sarcastische trekken en zijn haatdragende karakter. Voor de buitenwereld wist hij dat alles goed verborgen te houden.

Dankzij zijn verschillende gezichten kan een psychopaat zich vaak lang handhaven. De buitenwereld krijgt niet te zien wat er achter zijn masker van normaalheid schuilgaat. Een psychopaat bedriegt anderen niet alleen met zijn charme, maar ook met zijn taalgebruik. Emotionele woorden plukt hij ter plekke uit het woordenboek. Hij spreekt ze wel uit, maar kent de betekenis ervan niet, en de emotionele lading al helemaal niet. Het is taal zonder emotionele diepgang.

Alleenstaande vrouwen

Voor dit fenomeen heeft psychopatenkenner Robert Hare een mooie analogie: ‘De psychopaat is als een kleurenblinde die de wereld in grijstinten ziet, maar die in een gekleurde wereld heeft leren functioneren. Hij heeft geleerd dat het lichtsein voor “stop” het bovenste in het verkeerslicht is, zonder te weten wat rood is. Hij kan zó over kleuren praten, dat niemand om hem heen doorheeft dat hij kleurenblind is.’

Eenzame mensen zijn de favoriete slachtoffers van de psychopaat. Hij gebruikt hen zonder enige wroeging. Een van de psychopaten die Hare ondervroeg, las rouwadvertenties in de krant op zoek naar bejaarden zonder familie die net hun partner hadden verloren. Hij deed zich voor als rouwtherapeut en wist de verse weduwen ervan te overtuigen al hun zaken aan hem toe te vertrouwen. Een andere psychopaat, zo vertelt Hare, ging singlefeesten af op zoek naar eenzame vrouwen. Hij trok bij hen in, maakte ze hun geld afhandig en verdween.

‘Psychopaten hebben een griezelig vermogen om zorgzame vrouwen eruit te pikken en te gebruiken,’ zegt Hare. ‘Dat wil zeggen, vrouwen die een sterke behoefte hebben anderen te helpen of te bemoederen.’ Ze hebben de neiging het goede in de mens te zien en diens gebreken te negeren. ‘In hun overtuiging dat ze zo iemand kunnen helpen, zullen ze vaak een hoop slikken. “Hij heeft zijn problemen, maar ik kan hem helpen”, of: “Hij heeft het als kind zo moeilijk gehad, het enige wat hij nodig heeft, is iemand die hem vasthoudt”,’ zegt Hare. Zulke vrouwen zijn volgens hem bereid om fysiek, emotioneel en financieel uitgemolken en in de steek gelaten te worden. Het is dan ook niet vreemd dat bijna alle slachtoffers van een psychopaat zich naderhand afvragen hoe ze in hemelsnaam zo stom hebben kunnen zijn.

Bijna betrapt

Geldelijk gewin was voor Harold Shipman geen motief. Wél vertoonde hij het kenmerkende roofdiergedrag: zijn slachtoffers zocht hij vooral onder alleenstaande vrouwen, die hij vaak onaangekondigd overdag bezocht. Onder valse voorwendsels diende hij hun dan een injectie met morfine toe.

De grote hoeveelheden morfine die hij bestelde, riepen vragen op. Shipman beantwoordde die met breed uitgesponnen verhalen over patiënten die de morfine in huis hadden, maar per ongeluk hadden weggegooid. Nabestaanden van zijn slachtoffers vertelden later dat ze het raar hadden gevonden hoe kil de huisarts was geweest op het moment dat hij de doodsoorzaak van de overledene vaststelde. Maar bijna 24 jaar lang hield niemand dr. Death tegen. Shipman bracht zijn verzinsels met zoveel overtuiging dat iedereen hem geloofde.

Bíjna iedereen – want op zeker moment kreeg een plaatselijke begrafenisondernemer argwaan. Het viel hem op dat bij geen enkele andere huisarts in het Britse stadje zoveel patiënten overleden, en dat de overledenen die hij moest ophalen, altijd aangekleed in een stoel zaten. Ze waren nooit in pyjama, zoals bij zieke mensen nog weleens het geval is. De begrafenisondernemer en later de politie lieten zich echter door Shipman met mooie woorden en (vervalste) medische dossiers geruststellen.

Mannelijke hormonen

Sommige deskundigen zeggen dat psychopathie het gevolg is van hechtingsproblemen in de eerste levensjaren. Die redenering kan beter worden omgedraaid, zegt Robert Hare; het onvermogen van sommige kinderen om zich te hechten is juist een symptoom. Het diepgaand onvermogen om empathie te voelen en het ontbreken van een heel scala aan gevoelens, waaronder angst, liggen aan de basis van psycho­pathie en het onvermogen van de psychopaat om emotionele banden aan te gaan met zijn omgeving.

Onderzoek heeft overtuigend aangetoond dat de amygdala, het deel van de hersenen dat een belangrijke rol speelt bij emoties, bij psychopaten afwijkend functioneert. De amygdala geeft bij psychopaten geen angstreactie in bedreigende situaties. Evenmin reageert dit deel van de hersenen op verdriet en angst bij anderen. Ook in de frontale cortex, het voorste deel van de hersenen dat het gedrag reguleert, zijn bij psychopaten afwijkingen gevonden. Psychopathie is dus een aangeboren persoonlijkheidsstoornis. De omgeving kan die misschien enigszins sturen, maar niet voorkomen en evenmin behandelen.

Verreweg de meeste psychopaten zijn mannen: deskundigen schatten hun aandeel op 90 tot 95 procent. Maar waarom? Daar is de wetenschap nog steeds niet echt uit. Een mogelijke verklaring wijst naar mannelijke hormonen. Mannen zijn sowieso agressiever en minder empathisch dan vrouwen, en dat komt voor een belangrijk deel door hun hormoonhuishouding. Mannelijke psychopaten blijken bovendien na hun 45ste gemiddeld minder gewelddadig en antisociaal gedrag te vertonen – precies de periode waarin het testosteronniveau bij mannen afneemt.

Maar om echt iets te kunnen zeggen over het sekse-effect bij psychopathie, zouden ook vrouwen met deze stoornis onderzocht moeten worden. En die zijn nu juist niet voorhanden. In gevangenissen zitten genoeg mannelijke psychopaten: zij vormen naar schatting een kwart van de zware criminelen in de VS. Maar omdat vrouwen minder normoverschrijdend agressief gedrag vertonen, lopen vrouwelijke psychopaten misschien niet eens tegen de lamp. Het onderzoek naar psychopathie is ­daarom decennialang alleen verricht met mannelijke proefpersonen. De belangrijkste checklist om de diagnose te stellen, een door Robert Hare samengestelde lijst van kenmerkende eigenschappen van mannen met deze stoornis, is waarschijnlijk niet eens geschikt om vrouwelijke psychopaten te herkennen.

Genieten van verdriet

Harold Shipman werd pas in 1998 ontmaskerd, door de dochter van zijn laatste slachtoffer. Ze vertrouwde het niet dat haar moeder op het laatste moment haar testament had veranderd en al haar geld had nagelaten aan haar huisarts. Alle bewijzen wezen in de richting van Shipman, vertelde de dochter later in een interview. En toch kon ze maar niet geloven dat die vriendelijke huisarts op wie haar moeder zo dol was geweest, de moordenaar was.

Een motief voor het moorden heeft Shipman nooit gegeven. Volgens de psychiater die hem na zijn arrestatie onderzocht, beleefde hij plezier aan de macht die hij had over leven en dood en genoot hij van het verdriet van de nabestaanden. De psychiater had eigenlijk aan één woord genoeg om hem te omschrijven: evil – het kwaad zelf.

Tijdens het strafproces dat volgde, bleef Shipman minzaam lachen en ontkennen. Hij zag zichzelf als de ster van het proces. Het totale gebrek aan respect dat hij voor de overledenen had gehad, bleek ook uit de afkortingen die hij zijn slachtoffers in zijn dossiers had gegeven: wow – ‘whining old woman’ (zeurende oude vrouw) en ftpbi ­– ‘failed to put brain in’ (vergeten hersens erin te stoppen).

Shipman werd in 2000 veroordeeld tot vijftien keer levenslang. Vier jaar later, vlak voor zijn 58ste verjaardag, maakte hij in de gevangenis een eind aan zijn leven. Hij had geen enkel blijk van berouw gegeven.