Het fatale moment dat je leven op z´n kop zette

In de praktijk blijkt dat dit soort tragische gebeurtenissen regelmatig leiden tot PTSS en moral injury, oftewel morele verwonding.

‘Bij PTSS staat de emotie angst centraal. Dus snel opschrikken, flashbacks, in essentie continu een gevoel van onveiligheid hebben,’ vertelt antropoloog Tine Molendijk, die onderzoek doet onder militairen en politiemensen.

‘Bij een morele verwonding is iemand betrokken bij een gebeurtenis die tegen zijn of haar rechtvaardigheidsgevoel of normen en waarden ingaat. Bijvoorbeeld als je iemand probeert te redden, maar diegene toch overlijdt. Of na een aanrijding. Mensen die daarmee te maken krijgen, kunnen niet alleen angstklachten ontwikkelen, maar ook schaamte en schuldgevoelens’.

Bij beroepsgroepen als de krijgsmacht, politie, brandweer en de zorg komt morele verwonding relatief vaak voor. Daar worden mensen namelijk veelvuldig met lijden geconfronteerd én dragen ze een zware verantwoordelijkheid.

Molendijk: ‘Er gaat op zich wel een beschermend effect uit van het “in functie” zijn, maar als ze een operatie of missie moet uitvoeren met beperkte middelen of onder hoge druk en het gaat mis, dan rekenen ze het zichzelf vaak toch aan. Ook als zij er strikt genomen niets aan konden doen.’

Dat uit zich in onrust, niet kunnen slapen en zichzelf continu vragen stellen als: had ik anders moeten handelen? Ben ik wel een goed mens? ‘Ze gaan zichzelf veroordelen,’ vertelt Molendijk. ‘Ze kampen met gevoelens van vervreemding, frustratie en boosheid, zowel naar zichzelf als de samenleving. Ook kunnen ze zich slechter concentreren omdat een flink deel van hun breinactiviteit wordt besteed aan het wegdrukken van hun gevoel.’

Soms speelt het pas na jaren op. ‘Deze groep heeft hun gevoelens al die tijd kunnen onderdrukken door maar hard te werken. Of door te veel te drinken en drugs te gebruiken,’ vertelt Molendijk. ‘Maar dan begint er een nieuwe levensfase, zoals een kind krijgen of met pensioen gaan, en ineens lukt dat onderdrukken niet meer.’

Bij een deel kan het uiteindelijk leiden tot zelfdestructief gedrag, waarbij mensen hun baan en dierbaren verliezen en suïcidale gedachten krijgen. Uit onderzoek van psycholoog Marcus Credé onder militairen met PTSS blijkt dat jeugdtrauma’s daarbij een rol kunnen spelen.

Als mensen fysiek, emotioneel of seksueel misbruikt zijn in hun jeugd, is de kans groter dat ze ernstige klachten ontwikkelen. Dat ziet Molendijk ook terug bij mensen die last hebben van een morele verwonding. ‘De machteloosheid en gevoelens van een onveiligheid van vroeger ervaren ze dan opnieuw.’

‘Herstellen van een morele verwonding is zeker mogelijk,’ zegt Molendijk. ‘En professionele hulp is daarbij niet altijd nodig. Soms doet de tijd zijn werk. Maar bij aanhoudende klachten moet je actief aan de slag, erkennen dat er problemen zijn.

Je hoeft er niet met iedereen over te praten, als je maar één iemand in vertrouwen kunt nemen. EMDR wordt vaak ingezet bij trauma, en gesprekken met nabestaanden kunnen helend werken door perspectief en soms vergiffenis te bieden. Dat helpt weer bij de verwerking.’

Bron: M. Credé e.a., Clarifying the association between adverse childhood experiences and postdeployment posttraumatic stress disorder symptom severity. (…), Journal of Traumatic Stress, 2023