Het camera-effect

Maar waar is dat precies aan te danken? vroeg ik me laatst af. Hebben al die ijverige interventies echt zin, of werken ze alleen omdat de camera erbij is?

Ik dacht aan het Hawthorne-effect, dat bijna een eeuw geleden werd vastgesteld in een bedrijf waar jonge vrouwen aan de lopende band werkten. Om hun productiviteit op te voeren brachten onderzoekers 23 veranderingen aan in de werkomgeving. De productiviteit ging flink omhoog. Maar ook toen alle veranderingen ongedaan werden gemaakt bleef de productie hoog, gek genoeg. Het leek erop dat de vrouwen harder gingen werken simpelweg doordat er een observator in hun werkruimte was en er kennelijk belangstelling was voor hun werk. De onderzoekers hadden verder niets hoeven doen: alleen de aandacht was voldoende.

Hoewel dit effect – genoemd naar de Hawthorne-fabriek waar het onderzoek werd uitgevoerd – in alle handboeken organisatiepsychologie wordt vermeld, zou het onderzoek vandaag de dag waarschijnlijk weggehoond worden als flutwetenschap. Zo werden bijvoorbeeld twee van de vijf werkneemsters vervangen omdat ze, zo meldt het officiële verslag, ‘niet zo van harte meewerkten als de onderzoekers wilden’. (In een informele brief schrijft een van de onderzoekers: ‘One of the girls had gone Bolshevik’, ze was een linkse oproerkraaier geworden.) Als die twee ‘meisjes’ erg lastig waren, kan hun vervanging natuurlijk ook de verhoogde productiviteit verklaren. Volgens sommigen moet het hele Hawthorne-effect zelfs naar het rijk der academische folklore worden verwezen.

Niettemin verwijzen de verklaringen voor ‘Hawthorne’ naar keihard aangetoonde, reële manieren waarop het gedrag van mensen kan worden beïnvloed.* Mensen gaan zich domweg anders gedragen als iemand aandacht aan hen besteedt. Interesse werkt motiverend, dus ze gaan beter hun best doen. Ook het placebo-effect doet een duit in het zakje: als mensen het idee hebben dat iemand iets heilzaams met ze aan het ondernemen is, heeft dat effect, ongeacht wat de heilbrenger precies doet. Als dat dan ook nog een BN’er is, in het zadel gehesen als autoriteit op dit gebied, en met een cameraploeg achter zich aan zodat heel Nederland meekijkt, heeft dat natuurlijk impact.

Nu het Hawthorne-effect in diskrediet is geraakt, wil ik dan ook een nieuw effect opperen: het camera-effect. Zet ergens een camera bovenop en je haalt een betere kant van mensen naar boven. Is al dat gefilm en ge-videoblog misschien toch nog ergens goed voor.

Roos Vonk is hoogleraar psychologie aan de Radboud Universiteit. Haar jongste boek heet Collega’s en andere ongemakken.
(* M. Chiesa, S. Hobbs, How useful is the Hawthorne Effect?, European Journal of Social Psychology, 2008)