Je herinneringen weer levend met behulp van geur

De Amerikaanse schrijver David Owen kwam voor een lastige keuze te staan door een flesje deodorant. Tijdens een van zijn reizen was hij bij een drogist het merk tegengekomen dat zijn overleden vader altijd had gedragen. In een opwelling kocht hij het luchtje. ‘Maar toen ik het voor het eerst opdeed, werd ik lamgeslagen door een bijna fysieke herinnering aan mijn vader,’ schrijft hij in zijn memoire The dime store floor in het tijdschrift The New Yorker. ‘Het was de geur van mijn vader die me naar school bracht, de geur van hoe hij zich vooroverboog om het koord in mijn sneeuwjack aan te trekken.’

Owen genoot van de herinneringen, maar was bang dat hij ze zou kwijtraken bij dagelijks gebruik van de deodorant. ‘De vraag is nu of ik Old Spice classic original scent moet blijven gebruiken – waardoor mijn brein de aan de geur gerelateerde herinneringen aan mijn vader zal overschrijven met nieuwe herinneringen,’ zo besluit hij zijn verhaal. ‘Of moet ik het opzijzetten en alleen bij speciale gelegenheden gebruiken?’

Geurtherapie

Een jeugdherinnering spray je natuurlijk niet zomaar weg met deodorant. Maar de bezorgdheid van de schrijver is ergens wel begrijpelijk. De levendigste beelden uit onze kindertijd lijken namelijk te zijn opgeslagen in delen van ons geheugen die we niet zomaar activeren door gericht na te denken of te praten over ons verleden. Deze vroege herinneringen komen vooral omhoog bij bepaalde luchtjes, klanken en smaken die we ervaren, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Het is alsof onze hersencellen een zetje van de zintuigen nodig hebben. En dan vooral van geuren of aroma’s die vroeger veel voorkwamen in onze omgeving, maar nu niet meer.

‘Bijvoorbeeld het parfum dat je moeder altijd droeg,’ zegt Cretien van Campen, psycholoog en schrijver van het boek Gekleurd verleden; Verhalen over het geheugen van de zintuigen. ‘Maar denk ook aan een liedje dat populair was ten tijde van je eerste klassenfeest, of de smaak van soep volgens het recept van je oma. Die sensaties kunnen ons scènes uit onze jeugd voorschotelen die we voor ons gevoel al lang waren vergeten.’

Zintuiglijke flashbacks zijn niet alleen indrukwekkend, ze hebben ook verrassende effecten op onze psyche, zo ontdekte Van Campen tijdens het onderzoek voor zijn boek. Hij zag hoe ouderen in een bejaardentehuis opleefden bij het horen van muziek uit hun verleden en hoe mensen met een lichte depressie weer uit de put klommen dankzij een geurtherapie. Maar ook zelf ervaart hij soms spontane geluksmomenten door zintuiglijke herinneringen. Reden genoeg, vindt de psycholoog, om meer mensen aan te sporen om de smaken, geluiden en luchtjes uit hun verleden bewust op te zoeken.

Sneller kloppend hart

De reuk stimuleert het geheugen het makkelijkst, in tegenstelling tot andere zintuigen. Dat toonde de Amerikaanse psychologe Rachel Herz van de Brown-universiteit vorig jaar aan. Ze liet zeventig proefpersonen herinneringen ophalen rond drie thema’s: ‘kampvuur’, ‘popcorn’ en ‘gras’. De deelnemers kregen eerst alleen het desbetreffende woord te zien, maar later werden ze ook geconfronteerd met foto’s, audiofragmenten en geuren die bij de thema’s pasten. Wat bleek? De geuren van gemaaid gras, houtskool en popcorn riepen veel levendigere herinneringen op dan de woorden, geluidsfragmenten en beelden. Bij het ruiken van houtskool ging het hart van de proefpersonen zelfs iets sneller kloppen.

Die heftige reactie is te verklaren door de ligging van het hersendeel waar geuren worden verwerkt. Dat gebied grenst aan het emotiecentrum van het brein, de amygdala. En dat reageert wanneer een bekende lucht je neus binnendringt. Toen Herz bij een vervolgexperiment mensen in hersenscanners schoof en hen daar luchtjes liet ruiken die ze kenden uit hun jeugd, bleek hun amygdala veel actiever te worden dan bij het bekijken van foto’s die herinneringen opriepen.

Bij sommige experimenten konden de proefpersonen de geur zelfs niet eens beschrijven, en toch kwamen er sterke beelden boven. Kortom: het is alsof geuren een apart luikje in het geheugen openzetten dat niet op taal reageert, maar op reuk.

Die ‘neus van het geheugen’ is een overblijfsel uit de oertijd, zo vermoedt Rick Schifferstein. Hij is onderzoeker aan de TU Delft op het gebied van zintuiglijke ervaringen. ‘Reuk is een zeer oud zintuig,’ zegt hij. ‘Kijk maar naar dieren: bij het verkennen van hun omgeving vertrouwen ze bijna allemaal heel sterk op geuren.’ Ook onze voorouders gebruikten waarschijnlijk vaak hun neus om vast te stellen of een gebied veilig was. Die informatie sloegen ze op in hun brein. Schifferstein: ‘Daarom brengen we bepaalde geuren onbewust nog steeds heel snel in verband met situaties uit het verleden die we onprettig of juist heel fijn vonden.’

Zand uit je vakantie

In deze tijd vergeten we ons reukvermogen vaak, vindt Cretien van Campen. Hij wijst op de gewoonte om foto’s en filmpjes te schieten bij belangrijke levensgebeurtenissen. ‘Waarom nemen we eigenlijk niet ook geurmonsters als we bijvoorbeeld op vakantie gaan? Dan kun je een herinnering later echt weer tot leven wekken.’ Een potje volstoppen met het zand waarop je vakantie vierde, of een plant overpoten uit een tuin waarin je als kind mooie zomeravonden hebt beleefd.

Zelf zegt Van Campen het tijdreis-effect van geuren vooral te ervaren wanneer hij zijn kinderen op zaterdagochtend naar het voetbalveld brengt. Hij denkt dan meteen weer aan de momenten waarop hij als jongetje het veld op liep. Vooral de fysieke ervaring maakt een zintuiglijke herinnering volgens hem speciaal. ‘Je denkt niet alleen aan je jeugd, maar je ervaart het ook lichamelijk doordat de geur net als toen je neus binnendringt. Eigenlijk sta je met één been in het verleden en met het andere in het heden. Dat levert een intens prettig gevoel op.’

Vrolijker door zeelucht

Van Campen beschrijft in zijn boek ook hoe psychologen mensen met een lichte depressie erbovenop hielpen door ze bijna letterlijk aan hun verleden te laten ruiken. Bij deze geurtherapie worden patiënten gestimuleerd met luchtjes die bij bijna iedereen positieve associaties opwekken, zoals de geur van een bos, of zilte zeelucht. ‘Ze hebben daarna het gevoel dat hun herinneringen weer meer kleur krijgen en voelen zich daadwerkelijk opgewekter.’ Dat effect treedt niet alleen op bij mensen met een depressie. Van Campen beleeft het zelf soms ook. ‘Bijvoorbeeld als ik brinta klaarmaak. Dan denk ik aan hoe ik als kind met het gezin aan het ontbijt zat – iets waar ik anders nooit zomaar aan denk.’

Natuurlijk zijn zintuiglijke herinneringen niet altijd positief. ‘Je moet er rekening mee houden dat je ook minder leuke ervaringen kunt herbeleven door geuren’ zegt Van Campen. Maar zelfs negatieve geheugenflitsen kunnen volgens hem uiteindelijk een positieve uitwerking hebben. ‘Soms word je eraan herinnerd dat je het als kind niet altijd naar je zin had: ik was bijvoorbeeld vaak ongeduldig en snel boos. En dat ben ik in sommige situaties in het heden nog steeds. Het geeft me op een bepaalde manier zelfinzicht. Door het verleden leer je jezelf beter begrijpen.’

Inspirerende zintuiglijke herinneringen laten zich niet op commando opwekken. ’s Ochtends even snuiven boven een pan brinta is volgens de psycholoog niet voldoende. ‘Je moet er tijd voor maken. Wie intussen in gedachten al bezig is met zijn werk zal het effect niet volledig ervaren.’ Aan tafel gaan zitten dus, als er verder niemand thuis is, met oude platen en cd’s, kinderspeelgoed en het parfum van je moeder in de aanslag, terwijl je aan niets anders denkt.

Of een keer alleen op pad gaan – want een wandeling maken door de buurt waar je bent opgegroeid, is volgens Van Campen misschien wel de effectiefste methode. ‘Er liggen op zo’n plek zo veel herinneringen dat je je er niet op kunt voorbereiden: de stoeptegels waarover je vroeger liep, steegjes, geuren van planten, misschien wel speeltoestellen van de speeltuin waarin je speelde. Als je érgens alle effecten van zintuiglijke herinneringen zult ervaren, is het daar.’

Dit artikel is redactioneel onafhankelijk geschreven door de redactie van Psychologie Magazine.