Gabor Maté: ‘Belangrijk is dat je weer durft te voelen’

‘Wat is je overkomen?’ is de vraag die de Hongaars-Canadese arts en traumadeskundige Gabor Maté het liefst aan zijn patiënten of cliënten stelt.

Dat vindt hij vele malen beter dan ‘Wat is er mis met je?’, de gangbare vraag bij lichamelijke of psychische klachten. Met mensen is niet iets ‘mis’, stelt Maté, maar wel met disfunctionele gezinnen, de medische sector en niet te vergeten: onze samenleving met de toenemende stress en ongelijkheid.

De oorzaak van ons lijden ligt volgens Maté voor een groot deel in traumatische ervaringen. Een visie die hem beroemd en geliefd maakte in Noord-Amerika, maar die ook op kritiek van sommige vakgenoten kan rekenen.

Voor Maté is het echter glashelder: er zit een constante in de verhalen van zijn patiënten. Door zijn jarenlange ervaring met verslaafden realiseerde hij zich bijvoorbeeld dat niet de verslaving het probleem is, maar dat er altijd emotionele pijn aan ten grondslag ligt. En dat daar ook de sleutel ligt tot heling en herstel: die pijn te leren toelaten en verwerken.

Gabor Maté dankt zijn inmiddels wereldwijde bekendheid aan zijn boeken die in meer dan dertig talen zijn vertaald. Hij is een veelgevraagd spreker en zijn visie op de impact van trauma zet hij graag geduldig uiteen in podcasts, toespraken en video’s.

Waarin hij vaak ook open is over zijn eigen traumatische verleden en de negatieve invloed daarvan op zijn mentale gezondheid, huwelijk en gezin.

In 2021 verscheen de online documentaire The wisdom of trauma, waarin zijn onorthodoxe en empathische werkwijze is te zien. De film betekende misschien wel zijn grote doorbraak, ook in Europa, en is al ruim vijf miljoen keer bekeken.

Al is hij drukbezet en lastig te spreken te krijgen, voor zijn eerste Nederlandse interview – via Zoom – neemt hij rustig de tijd. Hoe vaak hij zijn visie inmiddels al heeft gedeeld, het is duidelijk merkbaar hoezeer het onderwerp hem na aan het hart ligt.

Wat verstaat u onder trauma?

Gabor Maté: ‘Het woord komt uit het Grieks en betekent wond. Het is een psychologische wond die niet of onvoldoende is geheeld. Een trauma betekent een breuk, je raakt in eerste instantie afgescheiden van jezelf en durft bijvoorbeeld niet meer op jezelf te vertrouwen.

Mijn ervaring is dat getraumatiseerde mensen hun buikgevoel eerder negeren, zichzelf niet serieus nemen en daardoor meer afstand tot anderen en de rest van de wereld ervaren. Ze zijn meer op hun hoede omdat ze bang zijn weer gekwetst te worden.

De buitenwereld wordt als negatief en onveilig ervaren; ze zijn geneigd te denken dat een ander het slecht met ze voorheeft. Die defensieve houding leidt er dan toe dat anderen op afstand blijven. Dat is een vicieuze cirkel.’

Bij trauma denken we snel aan ingrijpende gebeurtenissen zoals oorlog of misbruik.

Gabor Maté: ‘Natuurlijk kan het om heftige gebeurtenissen gaan, maar wonden ontstaan ook al wanneer er als kind niet aan je behoeften is voldaan.

Je kunt beschadigd raken door slechte dingen die je zijn overkomen, maar ook doordat de dingen die je nodig had ontbraken. Zoals geborgenheid, veiligheid of simpelweg aandacht.

Als er om wat voor reden dan ook weinig ruimte was voor je behoeften – en dan vooral de behoefte aan verbondenheid – kan dat funest zijn voor je ontwikkeling. En niet omdat je ouders slechte mensen zijn, die niet van je houden, maar omdat ook zij te veel stress hadden of onvoldoende steun.’

Hoe herken je de wonden?

Gabor Maté: ‘Kenmerkend voor een wond is dat het gevoelig is als je het aanraakt. Als er iets gebeurt of iemand iets doet en wij daar heftig op reageren, kan dat een indicatie zijn.

Ik zal een persoonlijk voorbeeld geven: na een lezing zat ik in het vliegtuig en voelde me heel succesvol en belangrijk. Mijn vrouw bleek geen tijd te hebben om me op te halen en onmiddellijk voelde ik me afgewezen.

Deze verlatingsangst stamt nog uit de tijd dat mijn moeder mij als baby heeft weggegeven. Ze deed dat om me te beschermen tegen de Holocaust, waarin veel van mijn familieleden zijn vermoord. Dat heeft een diepe wond geslagen.

Een ander kenmerk van een wond is littekenweefsel. Dat is hard en weinig flexibel. Er zit dan juist weer weinig of geen gevoel in. Het groeit niet verder en is daarmee een mooie metafoor voor beperkte psychologische groei. Je ervaart verandering dan bijvoorbeeld eerder als bedreiging dan als kans.’

De wonden zijn dus terug te zien in de problemen waarin mensen vastlopen?

Gabor Maté: ‘Ik ben ervan overtuigd dat trauma de bepalende factor is in bijna alle mentale stoornissen en verslavingen. In mijn twaalf jaar werk met de heftigste verslaafden in een van de meest uitzichtloze wijken van Vancouver ben ik geen enkele persoon tegengekomen die geen geschiedenis van trauma heeft.

De verslaving is niet het probleem. Het is de pijn die iemand niet kan of wil voelen en probeert te verdoven. Ik ontmoet soms verslaafden die zeggen dat ze een gelukkige jeugd hadden. Het kost me dan drie minuten om erachter te komen dat ze wel degelijk trauma hebben meegemaakt, maar dat liever ontkennen.’

Gold dat ook voor uzelf?

Gabor Maté: ‘Zeker. Door mijn eigen verleden ontwikkelde ik een koopverslaving en een werkverslaving. Bij mij werd pas op hoge leeftijd ADD geconstateerd. Daardoor begreep ik ineens dat mijn mentale afwezigheid en het gebrek aan concentratie manieren waren om me tegen stress te wapenen.

Ik was een heel succesvolle arts, maar in mijn privéleven was ik doodongelukkig. Mijn vrouw en ik hadden veel ruzie. Onze kinderen waren vroeger zelfs bang voor mij omdat ik zo gestrest was.

Twee van mijn kinderen hebben ook ADD. Ik geloof niet dat dat genetisch is, het komt eerder door onze huwelijksproblemen. Daardoor was het thuis onrustig en onveilig. Ons brein ontwikkelt zich mede door de interactie met de omgeving. Daar mag veel meer aandacht voor komen.’

Onder dezelfde omstandigheden raakt de een wel getraumatiseerd en de ander niet. Waarom?

‘Hoe gevoeliger je van nature bent, hoe meer kans je hebt om gewond te raken. En het is cruciaal of er iemand voor je was die naar je luisterde, die beschikbaar was. Dat kan een familielid zijn, maar ook een vriend of leraar.

Het gaat erom dat je je niet helemaal alleen voelde, maar gesteund. Hoe ik het altijd omschrijf is: een trauma is niet wat er met je gebeurt, maar wat er binnen in jou gebeurt door wat er is gebeurd.’

Er zijn ook mensen met traumatische ervaringen die normaal functioneren. Hoe verklaart u dat?

‘Laten we het eerst hebben over wat wij als “normaal” beschouwen. Je kunt zelfs president van de Verenigde Staten worden terwijl je psychologisch van alles mankeert. De buitenkant zegt lang niet altijd iets over de binnenkant.

Neem presidentskandidaat Hillary Clinton. Op vierjarige leeftijd werd ze gepest en toen ze huilend thuiskwam zei haar moeder: “Er is in dit huis geen plek voor lafaards. Los het op.”

Dat werd tijdens een lezing gepresenteerd als iets goeds waardoor ze veerkrachtig is geworden. Er was applaus voor een trauma. Dat vind ik ongelooflijk.

We hebben het over een vrouw die zelfs met een longontsteking niet naar de arts ging en op straat in elkaar zakte. Een vrouw die jarenlang de ontrouw van haar man tolereerde en zelfs suggereerde dat het haar eigen schuld was.

Wat wij als veerkrachtig beschouwen kan ook betekenen dat iemand stelselmatig over zijn eigen grenzen gaat. En dat is niet iets om voor te applaudisseren.’

Wat moet er anders?

Gabor Maté: ‘De boodschap is te vaak: je mag niet kwetsbaar zijn, je mag niet om hulp vragen. Ik denk dat wij een andere samenleving zouden hebben als er meer aandacht is voor de wonden uit ons verleden. De impact van trauma is nog steeds onderbelicht.

Ook in de medische wereld. De kennis ontbreekt en het is geen onderdeel van de opleidingen. Terwijl het wetenschappelijk bewijs zich opstapelt dat geest en lichaam onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. De westerse geneeskunde negeert feitelijk haar eigen wetenschap.

Als iemand naar me toekomt met aandoeningen als de spierziekte ALS of epilepsie kijk ik naar de fysieke oorzaken, maar ik vraag ook altijd aan patiënten wat er met ze is gebeurd of wat er nu gaande is waardoor hun lichaam duidelijk nee zegt.’

U stelt zelfs dat vrouwen bijvoorbeeld meer auto-immuunziekten ontwikkelen omdat ze te aardig zijn of geen nee kunnen zeggen. Is dat niet wat extreem?

Gabor Maté: ‘Dat is niet extreem, dat is de realiteit. In een Deens onderzoek stond dat het risico op MS voor vrouwen in de laatste dertig jaar is verdubbeld. En dat geldt niet voor mannen. 80 procent van de patiënten met auto-immuunziekten is vrouw.

Mijn ervaring is dat het meer dan eens gaat over vrouwen die vooral met anderen bezig zijn, het voor iedereen goed willen doen en hun eigen gezonde woede onderdrukken. Ze passen zich aan.’

Maar er zijn toch ook heel aardige vrouwen die geen ziekten ontwikkelen?

‘Ik zeg ook niet dat aardig zijn leidt tot auto-immuunziekten. Dat zou nergens op slaan. Het valt alleen op dat bepaalde ziekten patronen vertonen. De vraag is: waaróm ben je zo aardig? Dat kan zijn omdat je in balans bent en je veilig voelt.

Of cijfer je jezelf weg omdat je wanhopig probeert door iedereen aardig gevonden te worden? Als je alsmaar met de behoeften en goedkeuring van anderen bezig bent, onderdruk je je eigen gevoelens en loop je meer risico op stress. Met alle gevolgen van dien.’

Wat kunnen we dan doen?

‘Vraag jezelf af: heb ik ergens last van? Als dat niet zo, is ga dan vooral lekker van je leven genieten. Maar als een verslaving je leven verstoort of als je vastloopt in je werk, met je gezondheid of in relaties, kan het zinvol zijn om je verleden en de opgelopen wonden te erkennen. Het gaat er om verantwoordelijkheid te nemen en zo open en eerlijk mogelijk je behoeften te communiceren.

Er zijn veel verschillende mogelijkheden om trauma te helen. Wat mij al jaren helpt, is meditatie. Daarbij leer je steeds meer om van een afstand naar je geest te kijken die alles het liefst negatief interpreteert.

Ook ons lichaam zit vol wijsheid, we moeten er alleen naar leren luisteren. Yoga kan het contact met onszelf herstellen. Dat geldt ook voor behandelingen als EMDR of lichaamsgerichte therapie.

Belangrijk is dat je weer durft te voelen. Dat je jouw pijn niet meer onderdrukt of verdooft. Door te voelen ontdek je jezelf en waar je behoefte aan hebt.’

Is het helen van onze trauma’s de magische oplossing voor onze problemen?

Gabor Maté: ‘Dat denk ik wel. En, goed nieuws: een traumatische gebeurtenis kun je niet terugdraaien of wegtoveren, maar het helen van wonden is altijd mogelijk zolang er bewustzijn is. Als je je bewust bent van de impact van trauma op je gevoelens en gedachten kun je makkelijker verantwoordelijkheid nemen om je trauma te helen.’

U heeft de methode ‘Compassionate inquiry’ ontwikkeld. Wat houdt dat in, een ‘liefdevolle, nieuwsgierige houding’?

Gabor Maté: ‘Het ontstond onbewust. Ik merkte dat sommige vragen die ik stelde snel tot inzichten leidden. Op basis daarvan is een cursus ontwikkeld voor therapeuten. In het eerste deel gaat het vooral over het verleden van de therapeuten.

Zij moeten namelijk allereerst bereid zijn om zichzelf eerlijk onder ogen te zien. Het gaat erom mededogen met jezelf en mededogen met een ander te voelen en directe vragen te durven stellen. Het begint meestal met een open vraag over hoe je kindertijd was.

Hoe ben je opgegroeid? Waren je ouders betrokken? Was er iemand met wie je kon praten? Wat gebeurde er als je verdrietig of eenzaam was? Dat kun je ook in je persoonlijke leven toepassen. Het is liefdevolle nieuwsgierigheid waardoor ruimte en begrip kunnen ontstaan.’

Nog een persoonlijke vraag: hoe heeft u de relatie met uw vrouw en kinderen geheeld?

‘Ik moest eerst met mezelf aan de slag om mijn eigen trauma’s te helen. Vervolgens kon ik mijn kinderen de ruimte bieden om zichzelf te helen; dat kan ik niet voor ze doen.

Mijn vrouw en ik zijn nu 53 jaar getrouwd en werken nog steeds aan onze relatie. Dat betekent dat we open en eerlijk met elkaar communiceren over hoe het met ons gaat. Het blijft – ook voor mezelf – hard werken; er is geen instant oplossing.’