‘Leegte is eigenlijk niets, maar intussen vult het mijn hele leven’

Als eerstejaarsstudent ging ik bijna elke avond uit, bang om iets te missen. In de kroeg leek alles mooi en leuk: gedimd licht, elke avond nieuwe gesprekken met nieuwe mensen, de alcohol haalde de scherpe kantjes weg. Ieder­een deed vrolijk, ook wie niet vrolijk was.

Maar aan het eind van de avond, als ik alleen in het donker naar huis fietste, overviel me vaak een gevoel van leegte. Er ontbrak iets, maar ik kon niet zeggen wat. Het leek alsof ik constant op zoek was naar iets wat ik nergens kon vinden.

Nu, vele jaren later, heb ik wel een idee wat er achter die leegte van toen zat: een verlangen naar diep, écht contact. Als eerstejaars moest ik nieuwe vriendschappen vanaf nul opbouwen, mijn zekerheden opnieuw verwerven. De vrolijke schijnwereld van de kroeg leek een antwoord, maar eenmaal op weg naar huis viel mijn gemis weer koud op mijn dak.

Gevoel van leegte

Leegte is wat we noemen een negatief symptoom: er is iets niet. Dat maakt het knap lastig om er de vinger op te leggen. In mijn geval kon ik pas jaren later benoemen wat er precies ontbrak.

Positieve symptomen, waarbij er iets in verhoogde mate aanwezig is – boosheid, hoofdpijn, angst – zijn gemakkelijker te onderzoeken. Maar hoe kun je bepalen wat er mist, als het er niet is?

Intussen kan een leeg gevoel behoorlijk overheersend zijn. ‘Het is raar,’ schrijft een lezeres die anoniem wil blijven; ‘leegte is eigenlijk niets, maar intussen vult het mijn hele leven. Het is zo sterk aanwezig dat er geen plaats over is voor emoties, of andere dingen.’

Hoewel veel mensen zich weleens korte of lange tijd leeg voelen, is het een onderwerp waar we niet gemakkelijk over praten.

Op onze oproep op de website om over gevoelens van leegte te vertellen, kwamen veel reacties binnen. Tegelijkertijd waren deze mensen opvallend terughoudend: ze wilden er graag iets over kwijt, maar niet in het blad.

De anonieme lezeres: ‘Ik voel me er schuldig over: je mag je niet leeg voelen als je zoveel hebt. Ik heb een schat van een man, drie geweldige kinderen. Het is erg dat zelfs zij die leegte niet kunnen vullen.

Soms, als ik bijvoorbeeld een knuffel krijg van een van mijn kinderen, doet het echt pijn. Waarom kan dit niet genoeg zijn, vraag ik me dan af. Ja, ik schaam me voor mijn leegte.’

Gevoelloosheid

Sommige mensen worden nauwelijks warm of koud van de dingen die ze doen en meemaken, terwijl de hele wereld om ze heen toch lacht, huilt en zich druk maakt.

Ze gaan naar hun werk, spreken af met vrienden, knuffelen met hun kinderen en partner, gaan naar een begrafenis, zonder er echt door geraakt te worden.

Niet geraakt worden kan een hol en zinloos gevoel geven, alsof je niet echt leeft. Je kunt het vergelijken met een zware verkoudheid, waarbij je door je verstopte neus tijdelijks niets meer proeft. Een smerig hoestdrankje, een boterham met kaas of een verfijnd viergangendiner, alles smaakt naar niets.

Op slag vermindert onze eetlust, en onze motivatie om er met een lekker sausje of kruiden iets speciaals van te maken. Op dezelfde manier verliezen gebeurtenissen hun glans en betekenis, als ze zonder emoties binnenkomen.

Wat heeft het voor zin om aan een nieuwe hobby te beginnen of op bezoek te gaan, als het ons toch niet werkelijk raakt? Zonder emoties missen we bovendien een belangrijke richtingaanwijzer in ons leven: gevoelens maken ons vaak duidelijk waar we naartoe willen met ons leven.

Primitief afweermechanisme

Hoe het komt dat sommige mensen – tijdelijk of chronisch – weinig gevoelens ervaren, is niet helemaal duidelijk. Psychiater Gerrit Glas: ‘Mensen met een depressie hebben vaak last van affectvervlakking. Ze worden niet heel verdrietig, maar ook niet heel blij.’

Het zou ook kunnen zijn dat je bepaalde negatieve emoties onderdrukt, waarmee je jezelf ook van je andere gevoelens afsluit. Glas: ‘Veel leegtes zijn pseudoleegtes, omdat je iets weghoudt. In de psychoanalyse heet dat loochening, een primitief afweermechanisme.’

Het pijnlijke gevoel splits je dan als het ware van jezelf af, met als bijwerking dat je een deel van jezelf niet kunt voelen. Een andere verklaring kan zijn dat je overprikkeld bent en dat alles even te veel is geweest, en je gevoel daardoor tijdelijk is afgestompt.

Naast een gebrek aan emoties, kan leegte zitten in een gebrek aan identiteit. Wie geen stevig ik-gevoel heeft, weet niet goed wat hij precies voelt, vindt en denkt. Dat maakt het moeilijk om betekenis te geven aan ervaringen.

Denk aan mensen die de neiging hebben om op te gaan in hun omgeving, of het anderen te graag naar de zin willen maken, zonder stil te staan bij hun eigen behoeftes. Op die manier vervreemden ze van zichzelf, weten ze niet meer wat ze zélf willen en vinden, met een hol gevoel als gevolg.

Leegte bij borderline

In een heftige vorm zien we deze soort van leegte bij de borderline-persoonlijkheidsstoornis, waarbij een chronisch gevoel van leegte een van de symptomen is.

Glas: ‘Mensen met Borderline hebben moeite om zichzelf te zien als een samenhangend geheel. Ze praten daarom vaak op een onbestemde manier, voelen zich oriëntatieloos, en hebben het gevoel te zweven. Ze hebben als het ware een kern waar niemand bij kan, ook zijzelf niet.’

Ook een gebrek aan verbondenheid met andere mensen kan een rol spelen bij de ervaring van leegte. Dat kan liggen aan een tekort aan sociale contacten, maar het hoeft niet zo te zijn.

Uit onderzoek van sociaal-psycholoog Ludwien Meeuwesen bleek dat 22 procent van de bevolking weliswaar veel contacten heeft, maar zich daarbij tegelijkertijd eenzaam voelt.

Het is het soort leegte dat ik voelde aan het begin van mijn studententijd, toen ik elke dag op college en elke avond in de kroeg onder de mensen was, maar een echte vriendschapsband miste. Door verbondenheid met andere mensen kunnen we onze ervaringen delen, waardoor ze meer diepte krijgen.

Gebrek aan liefde

Leegte kan dus voortkomen uit een gebrek aan gevoel, identiteit of verbondenheid. Wat ze met elkaar gemeen hebben, is dat ze het ons moeilijk maken om betekenis te geven aan onze ervaringen.

We hebben de behoefte om de dingen die we doen, denken en voelen te kunnen plaatsen in een groter geheel, en te voorzien van een interpretatie.

Maar zonder emoties komt alles met dezelfde intensiteit bij ons binnen, en voelen we niet wat belangrijk voor ons is. Zonder een gevoel van identiteit kunnen we onze ervaringen geen plaats geven in het beeld dat we van onszelf en de wereld hebben.

En als we onze ervaringen niet kunnen delen met anderen, missen ze een gedeeld belang. Leegte is het gevoel dat alles binnenkomt als losse flodders en daar blijft hangen, betekenisloos, zonder een plaats te krijgen.

Cultuurfilosoof Ad Verbrugge signaleert dat leegte een toenemend probleem is in onze westerse samen­leving, dat voortkomt uit een gebrek aan liefde. Niet alleen een gebrek aan liefde zoals je die kunt voelen voor je partner, familie en vrienden, maar ook gebrek aan liefde voor handelingen.

Bijvoorbeeld een sport, een hobby of je werk, waarbij je al plezier beleeft aan de handeling zélf zonder meer te willen (de wedstrijd winnen, geld verdienen, promotie maken).

Verbrugge meent dat we door de individua­lisering meer verantwoordelijk zijn geworden voor ons eigen geluk, en steeds meer op onszelf gericht. Daarom ervaren we minder verbondenheid en min­der liefde.

Intussen is uiterlijk belangrijker geworden. Verbrugge noemde de iPhone als voorbeeld: een apparaatje met een prachtige vormgeving, waarmee je je zelfs in de metro, opgepropt tussen honderd mensen, kunt terugtrekken in je eigen wereldje.

Emotionele groei

Omgaan met een gevoel van leeg zijn is niet gemakkelijk. Bij sommige mensen werkt het verlammend en maakt het apathisch: niets wat ze doen lijkt zin te hebben, of een gevoel te kunnen opwekken.

Anderen worden er juist onrustig van. Ze zijn voortdurend op zoek naar ‘iets’ dat het gat kan opvullen, of iets dat hen kan afleiden van het holle gevoel. Eten, uitgaan, alcohol, zappen voor de tv – het kan het gevoel soms tijdelijk naar de achtergrond verdringen.

De anonieme lezeres: ‘Wat “normaal” is, vult de leegte niet, dus moet ik telkens weer op zoek naar iets nieuws, iets anders. Soms kan ik het tijdelijk vergeten: ik heb nu bijvoorbeeld net een nieuwe baan die me enthousiast maakt. Ik probeer zo veel mogelijk bezig te zijn. Daar word je wel moe van, maar het is de enige manier om het tijdelijk uit te schakelen.’

Maar deze manieren kunnen een leeg gevoel misschien tijdelijk verlichten, de oorzaak nemen ze niet weg. Sterker nog: alcohol en drugs kunnen het gevoel zelfs versterken.

Maak het hanteerbaar

Wat wél vruchtbare manieren zijn om de leegte te hanteren, is nauwelijks bekend – daarvoor is het onderwerp nog te weinig onderzocht.

Jaap Spaans en Erwin van Meekeren geven wel een nuttig advies in het Boom hulpboek Border­line. Ze schrijven dat het kan helpen om een dagboekje bij te houden: onder welke omstandig­heden voel je je leeg?

Hoe sterk is het gevoel, en wat doe je precies op dat moment? Door dat bij te houden, ontdek je wellicht een patroon en krijg je aanknopingspunten die je dichter bij een oplossing kunnen brengen.

Misschien merk je dat je vooral leegte ervaart in het contact met bepaalde mensen, of dat het begon na een groot verdriet of na een turbulente periode waarin je jezelf eigenlijk voorbij was gelopen.

Je moet in elk geval niet vluchten voor het gevoel, schrijft de Amerikaanse psycholoog en therapeut Clive Hazell. Hij ziet leegte juist als een teken van emotionele en persoonlijke groei.

Het is een tussenfase, zegt hij, wanneer onze oude antwoorden niet meer werken en nieuwe antwoorden in ontwikkeling zijn, en onze wereld even op zijn kop staat.

Wie de leegte weet te doorstaan en er niet van wegloopt, bereikt uiteindelijk de overkant – met nieuwe interpretaties van ervaringen en een groter vermogen om betekenis aan zijn leven te geven.