Intuïtie: waarom we meer weten dan we denken

De keukenbrand in een vrijstaand huis in Cleveland lijkt een routineklus voor de plaatselijke brandweer. De commandant leidt zijn mannen het huis binnen en ze beginnen het vuur vanuit de woonkamer te blussen.

De vlammen doven, maar het vuur laait weer op. Nogmaals gaan de mannen de brand te lijf, maar de vlammen zijn hardnekkig.

Plotseling geeft de commandant de opdracht het huis te verlaten. Wanneer de groep de straat bereikt, stort onder luid gekraak de vloer van het huis in. Als de brandweermannen nog binnen waren geweest, waren ze met zijn allen in een hevig brandende kelder gestort.

Onderbuikgevoel

Met dit verhaal kwam de brandweercommandant bij cognitief psycholoog Gary Klein. Klein doet onderzoek naar beslissingsprocessen van mensen in ‘do or die’ situaties: omstandigheden waarin er geen tijd is om een weloverwogen keuze te maken, en waarbij het gaat om een kwestie van leven of dood.

Klein kwam erachter dat mensen op zulke momenten vertrouwen op hun ‘buikgevoel’, hun intuïtie, en vaak wonderbaarlijk goede beslissingen nemen. Hoe wist bijvoorbeeld de brandweercommandant dat hij de juiste beslissing nam?

De commandant sprak over zijn zesde zintuig, dat hij beschouwde als een teken van zijn paranormale krachten. Het onbehaaglijke gevoel overviel hem, en hij ging direct over tot actie. Waarom wist hij niet.

Intuïtie is een moeilijk grijpbaar fenomeen. Mensen kunnen het niet beredeneren, het is er ineens, schijnbaar vanuit het niets. Voor sommigen is dat een reden om te geloven dat er iets bovennatuurlijks aan de hand is.

Ze varen blind op hun gevoel en komen met talloze voorbeelden van dromen of ontmoetingen, waarin intuïtie een cruciale rol speelt. Anderen vinden diezelfde verhalen lariekoek, toeval, of zweverig.

In de laatste jaren is er echter veel onderzoek gedaan naar onbewuste processen in de hersenen, waaruit blijkt dat intuïtie wel degelijk bestaat en van groot belang kan zijn. Maar ons zesde zintuig is geen bovennatuurlijke gave, het is een aantoonbaar en verklaarbaar verschijnsel.

Wat is intuïtie? Het cocktailparty-effect

Welk van de volgende twee zinsdelen is juist?

• de blauwe grote bloem
• de grote blauwe bloem

Ieder van ons weet meteen dat nummer twee correct is. Maar kun je het beredeneren? Waarschijnlijk niet, want het is onbewuste kennis die we in de loop van ons leven hebben opgedaan.

Als we ons continu van alles bewust zouden zijn, zou dat veel te veel werk betekenen voor onze hersenen. Het bewustzijn kan zich maar op één ding concentreren, maar ondertussen doen we onbewust wel heel veel kennis op.

Denk maar aan het bekende ‘cocktailparty-effect’: als je op een feestje geconcentreerd staat te praten, word je toch opeens afgeleid omdat je je naam hoort. Blijkbaar heb je al die tijd onbewust het gesprek van de mensen achter je opgevangen.

En dat niet alleen. De houding en mimiek van je gesprekspartner, de muziek, de kleur van de muren, de structuur van het wijnglas in je hand: je neemt het allemaal waar en het kan allemaal invloed hebben op je stemming.

Dat blijkt ook uit een experiment van John Bargh aan de universiteit van Yale. Bargh toonde proefpersonen beelden van een lachende baby en van een grommende dobermann. Hij liet de beelden zo kort op een computerscherm zien, dat de proefpersonen zich niet bewust waren van wat ze zagen.

Het experiment toonde aan dat mensen zeer nauwkeurig konden inschatten of wat ze hadden gezien, iets positiefs of negatiefs was geweest. Voordat we bewust waarnemen, heeft onze intuïtie al geoordeeld.

Onderzoek naar de betekenis van intuïtie

Ook in Nederland wordt onderzoek gedaan naar intuïtie. Dick Bierman van de Universiteit van Amsterdam deed een experimentje naar de rol van intuïtie bij het nemen van beslissingen. Hij gaf proefpersonen de opdracht zoveel mogelijk geld te verzamelen door kaarten om te draaien van verschillende stapels.

Op de achterzijde van de kaarten stond ofwel een beloning (bijvoorbeeld + € 100,-) of een boete (bijvoorbeeld – € 50,-). Sommige stapels waren op de lange termijn winstgevender dan andere, maar dat wisten de deelnemers niet.

Tijdens het experiment registreerde Bierman de elektrische huidgeleiding van de deelnemers, een methode om subtiele veranderingen in emotionele spanning te meten.

Proefpersonen bleken licht gespannen te worden als hun hand naar de ‘verkeerde’ stapel ging. Ze wisten nog niet bewust welke stapel het beste voor hen was, maar hun lichaam wel!

Het gaf hen als het ware een waarschuwingssignaal. Volledig onbewust namen mensen daardoor beslissingen die gunstig uitpakten.

Dat ons lichaam eerder ‘weet’ wat er aan de hand is dan we beseffen, is ook te zien aan het verschijnsel dat je maagpijn of verkrampte schouders kunt krijgen, zonder te weten waarom.

Later blijkt dan dat een gesprekspartner bijvoorbeeld ongelukkig was of over je grenzen ging, wat je wel voelde, maar niet kon plaatsen. Leren luisteren naar de signalen die het lichaam geeft, kan helpen onze intuïtie te verbeteren.

Lichaamswijsheid

De bekende Amerikaanse hersenonderzoeker Antonio Damasio kwam met een theorie die een verklaring geeft voor deze zogenoemde ‘lichaamswijsheid’.

Volgens Damasio leren wij van onze ervaringen. Als er iets fout gaat, wordt de herinnering aan die ervaring negatief geladen. Hebben we een goede ervaring, dan krijgt alles wat bij die ervaring hoort een positieve lading.

Als je bijvoorbeeld een keer bent opgelicht, zullen de lichaamshouding van de oplichter, zijn stem, zijn gebaren en nog veel meer details van die gebeurtenis, een negatieve emotionele lading krijgen.

Kom je nog eens in een soortgelijke situatie, dan zal zich een vaag naar gevoel van je meester maken, waardoor je – als het goed is – wat meer op je hoede zult zijn.

Terwijl vaak wordt gezegd dat gevoelens een verstandige beslissing alleen maar in de weg staan, maakte Damasio met zijn onderzoeken duidelijk dat emoties juist onontbeerlijk zijn voor een succesvol leven.

Ze bepalen binnen enkele ogenblikken in welke richting je moet denken. Evolutionair gezien is het heel nuttig om binnen één seconde te kunnen inschatten of je een vriend of vijand tegenover je hebt.

In een oogwenk

Dat een gevoel zo snel en onbewust ontstaat, komt doordat zintuiglijke prikkels direct worden doorgestuurd naar de amygdala, het emotionele controlecentrum van het brein. De signalen gaan buiten de neocortex om, het gebied waarmee we bewust nadenken.

De directe emotionele reactie die volgt, overstemt het rationele denken. Pas in tweede instantie reageert ook de cortex op de prikkel. Daarom schrikken we als we in een ooghoek iets kleins over de vloer zien bewegen, en realiseren we ons een moment later dat het een pluisje is, en geen grote spin.

Het is maar goed ook dat gevoelens onze beslissingen sturen. Als we alles op een rationele manier moesten besluiten, zouden we uren kwijt zijn met het inventariseren van alle mogelijke opties, het uitdenken van alle mogelijke consequenties van iedere optie en met het maken van een uitgebreide kosten-batenanalyse. Op basis van ervaring kunnen onze emoties in een oogwenk bepalen wat goed is en wat niet.

Alarmbellen

De brandweercommandant die zijn mannen intuïtief redde, was niet paranormaal begaafd, hij was gewoon zeer ervaren. Hij had in zijn leven al honderden keukenbrandjes geblust, waardoor hij zeer veel onbewuste kennis had over hoe zo’n brand zich normaliter gedraagt.

Deze keer ging er een alarmbel rinkelen, omdat hij voelde dat er ‘iets niet klopte’. Wat het was, kon hij op dat moment niet benoemen, maar achteraf herinnerde hij zich wel dat deze brand enorm heet was voor zijn omvang, en dat hij ‘eng geruisloos’ was. Naar later bleek, kwam dat door een hevige brand onder de vloer.

Intuïtie gebruikt het totaal van onze ervaringen. Daarom komen we tot bijzonder goede intuïtieve oplossingen op gebieden waarin we expert zijn. Een beginnende schaker moet elke zet berekenen, maar de schaakgrootmeester doet binnen enkele seconden de juiste zet.

Hij herkent een patroon uit duizenden gespeelde of geanalyseerde potten en weet intuïtief wat het beste is. Net zoals de ervaren specialist in een oogopslag ziet dat de patiënt een gevaarlijke botbreuk heeft, terwijl de pas afgestudeerde arts eerst alles systematisch moet onderzoeken.

Intuïtie: vrouwen doen het beter

We kunnen er dus van uitgaan dat ons zesde zintuig verbetert, naarmate we meer ervaringen opdoen. Maar dat is niet het enige. Mensen die niet open staan voor nieuwe ervaringen, zullen hun intuïtie niet goed kunnen ontwikkelen. En omdat gevoel een cruciale rol speelt in intuïtieve beslissingen, moet je emoties kunnen herkennen en begrijpen.

Daarom zijn vrouwen inderdaad intuïtiever dan mannen, vooral op het gebied van menselijke relaties. Door het supersnel beoordelen van andermans lichaamshouding en gezichtsuitdrukking, kunnen vrouwen beter dan mannen inschatten wat er in iemand omgaat.

Daarom kan een vrouw onderweg naar huis van een feestje opmerken dat de gastvrouw niet goed in haar vel zat, terwijl haar man daar niets van heeft gemerkt.

Uit een onderzoek van de Amerikaanse psychologe Judith Hall bleek dat vrouwen een filmfragment van slechts twee seconden nodig hadden om te bepalen of de vrouw in het filmpje over haar toeren was vanwege een scheiding, of dat ze een ander kritiek gaf.

De keerzijde

De emotionele alarmbel die afgaat voordat we ons ervan bewust zijn wat er aan de hand is, stelt ons in staat adequaat te reageren op gevaar. Maar er is ook een keerzijde.

Door slechte ervaringen kunnen onze emoties een te grote invloed krijgen. Dat zie je bijvoorbeeld bij mensen met een fobie. De alarmbel gaat bij hen voortdurend af in onschuldige situaties.

Ervaringen kunnen onze intuïtie aanscherpen, maar ook vertroebelen. Zo kan het zijn dat je buikgevoel zegt dat je huidige collega niet te vertrouwen is, omdat hij uiterlijk lijkt op de gemene leraar die je vroeger heeft gepest.

Zelfs iemand met dezelfde naam als dat vervelende buurjongetje van vroeger, kan besmet raken met een negatief gevoel. De gevoeligheid van intuïtie is haar sterke, maar ook haar zwakke kant.

Soms is het simpelweg beter om te vertrouwen op rationele overwegingen en intuïtieve ingevingen te negeren. Zo blijkt keer op keer uit onderzoek dat gestandaardiseerde tests beter zijn in het voorspellen of een crimineel weer in herhaling zal vervallen, dan de klinische blik van een therapeut.

Gebruik ook je verstand

En toen in juli 2002 een vliegtuig hoog boven Zuid-Duitsland tegen een vrachtvliegtuig botste, bleek dat de piloot de verkeerde beslissing had genomen, door te luisteren naar de intuïtieve inschatting van de luchtverkeersleiding.

De boordcomputer had berekend dat het toestel moest stijgen, maar de verkeersleiding, die het computersysteem niet had ingeschakeld, gaf het advies om te dalen. Niemand overleefde de crash.

Intuïtie is een onderschatte bron van kennis die van groot nut kan zijn, maar zij heeft het niet altijd bij het rechte eind. Ze is vatbaar voor besmetting.

Vooroordelen, stereotypering, stemming, verwachtingen, vertekende herinneringen: psychologen hebben talloze onderzoeken gedaan waaruit blijkt dat de mens zichzelf voor de gek kan houden en vaak geen inzicht heeft in zijn eigen motivatie. Luister naar je zesde zintuig, cultiveer en ontwikkel het, maar gebruik ook je verstand voor een optimaal resultaat.