Een vleugje seks: hoe feromonen ons gedrag beïnvloeden

Is sexappeal te koop? Als je het internet mag geloven: ja. Met één druk op de knop bestel je flesjes met illustere namen als Liquid Trust, Afa Sex Fragrance, Alter Ego for Men en Passion Pheromone Attractant – boordevol ‘driedubbele feromonen’ voor instant aantrekkelijkheid (discreet thuisbezorgd). Maar wat zijn feromonen eigenlijk? En kun je ze wel in een potje stoppen?

Feromonen zijn ‘communicatiemoleculen’: chemische stoffen zonder geur of smaak die boodschappen overbrengen naar een ander lid van dezelfde soort. Het zijn een soort ‘buitenboordhormonen’: stofjes die niet in je eigen lichaam reacties teweegbrengen, maar in dat van een ander.

Feromonen kunnen verschillende soorten boodschappen overbrengen, bijvoorbeeld seksuele. Van de mannelijke zijdemot is bekend dat hij één feromoonmolecuul van een mottenvrouwtje al op kilometers afstand kan detecteren en vervolgens alle bezigheden staakt om haar te traceren.

Andere feromonen helpen bij het zoeken naar voedsel. Mieren nodigen collega’s met behulp van feromonen uit dezelfde route te nemen als zij wanneer ze een voedselbron hebben gevonden. Vandaar dat die beestjes altijd massaal zulke wonderlijke parkoersen afleggen (over de drempel schuin naar beneden, de tegelvloer over, scherpe bocht naar rechts, achter de koelkast langs, hoek van negentig graden omhoog, een vertederend lusje, en dan rechtdoor, het aanrecht op).

En wat te denken van de bijenkoningin? Zij produceert ‘koninginnestof’; een feromoon dat de ontwikkeling van eierstokken bij werksters tegengaat en er zo voor zorgt dat zij het enige vruchtbare vrouwtje blijft.

Nonnen en studentes

De lijst van feromoongestuurd dierengedrag is eindeloos. Hebben mensen ook zulke buitenboordhormonen waarmee we elkaar beïnvloeden? Ja, hoewel de werking ervan bij ons minder spectaculair is dan bij dieren, en soms zelfs omstreden.

De indrukwekkendste feromoonstunt vindt al direct na de geboorte plaats. Dan scheidt de moederborst een lokstofje uit waardoor de baby zijn hoofdje in de richting van de tepel draait en lekker kan drinken. Dat is trouwens ook meteen de enige keer dat feromonen een instanteffect hebben op gedrag: voor de rest houden menselijke feromonen zich bezig met subtielere processen.

Bijvoorbeeld het beïnvloeden van het hormonale verkeer (primer pheromones). Een van de bekendste voorbeelden hiervan is die van ‘menstruele synchroniciteit’. Al begin jaren zeventig werd ontdekt dat vrouwen die langere tijd in elkaars gezelschap verblijven, zoals nonnen in een klooster of studentes in een studentenhuis, als vanzelf rond hetzelfde tijdstip gaan ovuleren en menstrueren.

Waarschijnlijk scheiden vrouwen vlak voor de ovulatie een feromoon uit dat de ovulatie van andere vrouwen versnelt, en vlak na de ovulatie een stofje dat de eisprong van anderen juist vertraagt. Na een paar cycli lopen de hormonen dan vanzelf met elkaar in de pas.

Bij ratten is gebleken dat synchroon ovuleren nuttig is voor de voortplanting. Het leidt tot synchrone zwangerschappen en geboortes en daardoor is wederzijdse hulp mogelijk bij de voeding en opvoeding. Synchrone ratjes krijgen meer nakomelingen dan niet-synchrone ratjes.

Het beïnvloeden van de menstruele cyclus is een trucje dat ook mannelijke feromonen verstaan. Vrouwen die vaak en langdurig mannen (en hun feromonen) in hun omgeving hebben, hebben een kortere en meer regelmatige cyclus dan vrouwen die minder met mannen omgaan. Het ‘evolutionaire idee’ hierachter is dat het voor mannen gunstig is dat vrouwen een regelmatige korte cyclus hebben.

Dat betekent namelijk dat ze vaker ovuleren en er meer gelegenheden voor bevruchting zijn. Bovendien zijn die momenten te voorspellen. Opvallend: zelfs de feromonen van stiefvaders zorgen ervoor dat hun stiefdochters eerder in de puberteit komen. Feromonen houden nu eenmaal geen rekening met het feit dat stiefvaders niet op die manier geïnteresseerd zijn in hun nieuwe dochter.

Snuffelen aan z’n T-shirt

Van een andere orde zijn de signaalferomonen, stofjes die ons ‘waarschuwen’ voor eigenschappen van anderen. Het opmerkelijkste is het vermogen van vrouwen om te ‘ruiken’ of een man potentieel een geschikte partner is. En met een geschikte partner wordt in dit geval iemand bedoeld met een immuunsysteem dat een mooie aanvulling is op het eigen immuunsysteem.

In een onderzoek werd een trits mannen gevraagd om een paar dagen in een en hetzelfde T-shirt te slapen. De mannen werd verboden aftershave of andere geurende stoffen te gebruiken, maar ze mochten zich wel wassen met reukloze zeep. De zweetlucht die aan de T-shirts hing, was dus niet al te sterk. Vervolgens werden de shirts door vrouwen besnuffeld en beoordeeld op aantrekkelijkheid.

Wat bleek: de vrouwen hadden een voorkeur voor de shirts van mannen met een ander major histo­compatibility complex (mhc) dan zijzelf. Het mhc is een setje van ongeveer honderd genen die samen het immuunsysteem vormen. Dat vrouwen een zwak hebben voor mannen met een ander genenpakket dan zijzelf is best logisch: kinderen van ouders met verschillende typen afweersystemen zijn beter uitgerust tegen ziekten dan kinderen van ouders wier afweersystemen op elkaar lijken.

Ook uit de statistieken blijkt dat een combinatie van verschillende immuunpakketjes gunstig is: koppels met een vergelijkbaar mhc krijgen vaker een miskraam en doen er gemiddeld langer over om zwanger te worden dan mensen met een aanvullend afweersysteem.

Omgekeerd blijken mannen niet in staat te zijn potentiële partners met geschikte afweersysteemferomonen te herkennen. Volgens deskundigen is een partner met het juiste mhc voor mannen ook minder van belang: ze hebben doorgaans minder last van kinderen die ziek worden dan vrouwen. Bovendien kunnen mannen gemakkelijk meer vrouwen bevruchten en dan komen er altijd wel enkele kinderen ter wereld die een juiste genencombinatie hebben.

Dat wil niet zeggen dat mannen helemaal níét worden beïnvloed door feromonen. Neem copulines: feromonen die in de vagina worden afgescheiden maar als een soort wolk om een vrouw heen hangen. De hoeveelheid van deze copulines varieert gedurende de cyclus en is het grootst tijdens de ovulatie.

In een experiment werd mannen gevraagd verschillende copuline-extracten te inhaleren. Ondertussen moesten ze foto’s van vrouwen beoordelen op aantrekkelijkheid en werd hun productie van sekshormonen gemeten met behulp van speekselmonsters.

Het bleek dat mannen het minst kieskeurig waren bij hoge copulineconcentraties en dat ze in reactie op die feromonen zelf meer sekshormonen gingen produceren. Best handig: mannen vinden vrouwen het aantrekkelijkst precies op het moment dat zij ovuleren en dus vruchtbaar zijn.

Direct in de paarhouding

Zowel mannen als vrouwen worden dus in meerdere of mindere mate door feromonen beïnvloed. Maar hoe zit dat met feromonen uit een flesje? Is het mogelijk om in de fabriek feromonen te maken om een ander mee te verleiden? Eerst maar weer even naar het dierenrijk.

De synthetische feromonenindustrie begon namelijk bij varkens. Mannetjesvarkens hebben speeksel dat is verrijkt met het feromoon andro­stenone. Wanneer een varkensbeer over een zeug heen kwijlt (dat doen ze nu eenmaal), schiet ze meteen in de paarhouding.

Voor boeren is die paarstand handig in verband met kunstmatige inseminatie. Daarom waren ze geïnteresseerd in een ‘berenspuugspray’. Onderzoekers ontdekten dat androstenonen eenvoudig zijn na te maken uit plantenvet. Tegenwoordig kunnen boeren met één druk op een busje Boarmate hun zeugen in de gewenste houding krijgen.

Net als mannetjesvarkens produceren mensenmannen androstenonen. Werkt Boarmate ook bij mensen? In een bekend ‘wachtkameronderzoek’ werd bekeken wat het effect van nagemaakte androste­nonen is op het gedrag van mensen. Vrouwelijke patiënten bleken iets vaker en zonder zelf te weten waarom plaats te nemen op stoelen die waren besprenkeld met mannelijke feromonen.

In een ander experiment werd onderzocht wat er gebeurt als vrouwen een parfum dragen dat is verrijkt met vrouwelijke feromonen. De deelneemsters wisten niet of ze een feromoonparfum opspoten of een placeboparfum (zonder ‘werkzame’ stofjes).

Vervolgens hielden ze een logboekje bij over hun seksleven. Het bleek dat vrouwen met feromonenparfum meer afspraakjes hadden, minder vaak alleen sliepen, vaker vreeën en meer masturbeerden dan vrouwen die de placebo hadden gebruikt. De uitkomsten van deze laatste onderzoeken zijn opmerkelijk, maar ook omstreden.

De onderzoekers die de werking van deze synthetische feromonen hadden ‘aangetoond’, bleken te zijn verbonden aan een feromoonfabriek. Dat kwam hun op kritiek te staan van onafhankelijke wetenschappers.

Piepklein orgaantje

Feit blijft dat feromonen, zowel natuurlijke als synthetische, meer effect hebben bij dieren dan bij mensen. Hoe kan dat? De gangbare wetenschappelijke verklaring hiervoor is dat de menselijke liefde in de loop der evolutie meer beïnvloed is geraakt door het oog dan door de neus.

Ook al is de werking van feromonen soms duidelijk aantoonbaar, wij mensen gaan bij onze partnervoorkeur toch oneindig veel vaker af op bijvoorbeeld visuele aantrekkelijkheid dan op chemische lokkertjes. Waar feromonen voor dieren onontbeerlijk zijn voor overleving, zijn het voor ons luxeaccessoires.

Ons lichaam is dan ook niet goed uitgerust voor het goed waarnemen van feromonen. Het probleem ligt bij het vomeronasale orgaan (vno); het zintuig dat feromonen kan registreren. Het vno bestaat uit twee minuscule kuiltjes in de neusholtes die zijn verbonden met het brein.

Bij muizen zijn driehonderd genen verantwoordelijk voor dit vno, bij mensen zijn dat er slechts twee; een beetje weinig om te spreken van een echt orgaan. Kortom: wie een ander wil verleiden doet er beter aan te investeren in stilettohakken en minirokjes, of wasbordjes en sportieve bolides, dan een parfummetje op te spuiten.