Monogamie: zo denken een seksuoloog, een bioloog, een filosoof en een relatietherapeut erover

Liefde, lust en biologie in tijden van Tinder

Een relatie onderhouden was nog nooit zo moeilijk. Wie gelooft in de ware liefde – die ene persoon die jou compleet maakt en in ál je behoeften voorziet – raakt hoe dan ook teleurgesteld.

Kiezen we voor veiligheid en geborgenheid, dan missen we na verloop van tijd de passie en het avontuur met een onbekende. En verleidingen liggen overal op de loer – zeker in het digitale tijdperk. Ook als je een partner hebt, kun je stiekem actief blijven op Tinder, of via de webcam seks hebben met een ander.

En dankzij de moderne technologie is het veel makkelijker om vreemd te gaan, maar je laat ook meer sporen achter en loopt dus sneller tegen de lamp. Intussen veranderen ook de termen waarmee we onze relaties definiëren. Betekende monogamie vroeger: één persoon voor het leven, nu is het: één persoon tegelijk.

Geen wonder dat kritische denkers vragen stellen bij het westerse beeld van romantiek, dat in stand wordt gehouden door Hollywoodfilms en zoetsappige popliedjes. Het zijn niet meer alleen de losbandige polyamoristen uit de babyboomgeneratie die twijfelen aan romantische en seksuele exclusiviteit.

Ook sommige jongeren strijden tegen de heersende norm. In haar pamflet Het monogame drama moedigde de jonge filosofe Simone van Saarloos haar lezers aan vooral met veel verschillende mensen verbintenissen te hebben.

Nu maakt haar leeftijd – Van Saarloos was destijds 25 – dat veel lezers zullen denken: je mag pas klagen over monogamie als je al vijf jaar naast dezelfde partner wakker wordt. Toch heeft ze een gevoelige snaar geraakt, in elk geval onder generatiegenoten. De houdbaarheid van de monogamie is ineens een onderwerp op feestjes.

Twintigers en dertigers durven uit de school te klappen over hun buitenschoolse activiteiten; de heteroseksuele vrouw die soms met vrouwen het bed in duikt, jonge ouders die erotische feestjes bezoeken, homostellen die er zo nu en dan een derde bij nemen – gevonden via datingapps.

Eén ding is zeker: de romantiek gaat een nieuwe fase in. Relaties en huwelijken duren korter, signaleerde het CBS, en het aantal singles neemt toe. Kinderen groeien steeds vaker op in verschillende huizen.

Liefde en seks zijn niet meer vanzelfsprekend met elkaar verbonden. Een eenduidige oplossing is er niet; wat voor het ene stel werkt, is voor het andere een nachtmerrie.

Daarom: 4 perspectieven op monogamie

Door de ogen van de seksuoloog: ‘Eeuwige passie met dezelfde partner is een mythe’

Al veertig jaar krijgt de Vlaamse psychotherapeut en seksuoloog Wilfried Van Craen stellen met relatieproblemen op gesprek. ‘Dan zeggen ze: mijn partner houdt niet meer van me, want hij vrijt niet meer met me.’ En dan antwoordt de seksuoloog: liefde en passie zijn twee verschillende dingen.

‘Eeuwige passie met dezelfde partner is een mythe,’ zegt Van Craen met nadruk. ‘De hormonen die verantwoordelijk zijn voor seksueel verlangen in een relatie zijn na drie tot vier jaar wel op, blijkt uit onderzoek door de Amerikaanse antropoloog Helen Fisher.

En bioloog Desmond Morris heeft het over paarvormende seksualiteit – de passie in de eerste jaren, die ook kindjes voortbrengt – versus paarbehoudende seksualiteit, waarbij intimiteit een grotere rol krijgt.’

Tegen het ontbreken van passie is geen remedie. Maar bij tanende passie noemt Van Craen het zinvol om te zoeken ‘naar ventieltjes die lucht geven in de relatie’. Voor de duidelijkheid: hij schrijft geen affaire voor.

‘Al zeggen sommigen dat een minnaar het beste antidepressivum is. Maar je kunt ook andere activiteiten zoeken die de relatie met de partner ontstijgen: spiritualiteit, kunst, natuur, werk, naastenliefde. Intimiteit hoeft niet altijd lichamelijk te zijn. Kijk maar naar vriendschap. Maar we willen – mede door tijdgebrek – alles uit die ene relatie met onze partner halen.’

Bovendien, zegt Van Craen, wat is ontrouw? Hij schreef daarover het boek De prijs van de passie – Trouw aan ontrouw. Twee dingen zijn volgens hem van belang: intentie en intensiteit.

‘Sommigen vinden denken aan seks met een ander al vreemdgaan. Voor andere stellen is seksuele ontrouw niet zo erg, maar is niet-seksuele, diepgaande intimiteit taboe. En contact via internet met iemand aan de andere kant van de wereld is voor velen iets anders dan dagelijks stiekem afspreken met de buurman.’

We zijn vooral toe aan nieuwe relatievormen, zegt Van Craen. ‘Stellen die ongelukkig zijn in hun huwelijk blazen het tegenwoordig meteen op. Daarom zijn er zoveel scheidingen. En van de huwelijken die standhouden, weet je niet hoe het er thuis aan toe gaat.’

Hij ziet het huwelijk als een contract dat iedere paar jaar opnieuw moet worden geëvalueerd. ‘Ik ben een voorstander van duurzame liefde, maar daarvoor hoeven mensen niet samen in één huis te wonen.’

Hij noemt het een illusie om te denken dat de persoon met wie je trouwt tien of twintig jaar later nog precies dezelfde is. Dat ben je immers zelf ook niet. ‘Je moet dus met elkaar blijven meeveranderen.’ En bedenken: wat werkt nu, tien jaar later, voor ons in onze relatie?

Door de ogen van de bioloog: ‘Ons ideaal van monogamie is ook maar cultureel bepaald’

Het grote verschil tussen mensen en andere, meer promiscue, mensapen is dat wij in staat zijn te reflecteren op ons seksuele gedrag, zegt hoogleraar biologie Liesbeth Sterck van de Universiteit Utrecht. Ze onderzocht onder meer hoe chimpansees en makaken relaties onderhouden.

‘Mensen hebben emoties, net als alle andere dieren, maar we hebben ook een ratio die het mogelijk maakt om die emoties te sturen.’ Daardoor zijn we in staat ons in te houden wanneer we willen vreemdgaan. Ook kunnen we ons verstand achteraf gebruiken om foute of verboden seks weg te rationaliseren: schat, het stelde niks voor! Bovendien zijn we in staat om liefde en seks van elkaar te scheiden.

Bij monogamie heeft, volgens de definitie van Sterck, ‘het merendeel van de volwassen individuen gedurende één paarseizoen één partner’.

De diersoort mens bekeken door de ogen van de bioloog – de grootte van mannetjes en vrouwtjes, de paringsduur, en fysieke kenmerken zoals de grootte van de testikels in aanmerking genomen – zit ‘ergens tussen monogamie en polygamie in’. We lijken nog het meest op gibbonkoppeltjes in een grotere groep: ‘Gibbons vormen paartjes, maar ze gaan soms vreemd met de buren.’

De mens is van oudsher om twee redenen monogaam. ‘De vader draagt ook zorg voor de kinderen en hij wil zijn vrouw beschermen tegen roofdieren – en andere mannen. Jaloezie is nog altijd een krachtige emotie in relaties.’

Er is echter één grote bedreiging voor de moderne monogamie: welvaart. Vroeger was de man nodig om het gezin te onderhouden, nu kan een vrouw met een baan haar kind ook alleen opvoeden. ‘Het is makkelijker geworden om haar partner te verlaten als de relatie niet meer goed gaat.’

De moderne mens wordt in het algemeen steeds zelfstandiger, zegt Sterck. ‘Dankzij internet hebben mensen veel meer contacten, de poel waaruit ze kunnen vissen is groter. Waarom zou je je vastleggen als er om de hoek nog een leuker iemand is?’ Naarmate de partners financieel zelfstandiger zijn, wordt de kwaliteit van de relatie dan ook belangrijker, verwacht Sterck.

Opvallend genoeg zijn er wereldwijd meer polygame dan monogame samenlevingen, blijkt uit cijfers van de Ethnographic Atlas en onderzoek door de evolutionaire psychologen Daley en Wilson in de jaren tachtig.

Redeneren wij westerlingen misschien niet te veel vanuit de westerse norm van monogamie, die voortkomt uit het christendom? Niet per se, zegt de bioloog. ‘Er bestaan ook veel monogame culturen die niet westers of christelijk zijn.’

Door de ogen van de filosoof: ‘Vreemdgaan is geen natuurlijke noodzaak’

Monogamie wordt steeds vaker gezien als ‘een culturele dwangbuis waar we vanaf moeten,’ merkt filosoof en schrijver Jan Drost. ‘Omdat het preuts zou zijn, egoïstisch, bezitterig en niet meer van deze tijd.’

Dat beeld behoeft volgens hem nuancering, en daarom wil hij een pleidooi houden voor de monogamie. Immers: ‘Veel van de mensen die ik spreek, zoeken naar een veilige band met een bijzonder iemand.’

Wel bestaan er fabels over romantiek die volgens Drost nodig onderuitgehaald moeten worden, zoals ‘Liefde is samensmelten’ en ‘Je moet je gevoel volgen’. Daarom schreef hij een paar jaar geleden Het romantisch misverstand. Vreemdgaan is geen natuurlijke noodzaak, vindt de filosoof, we hebben altijd een keuze.

‘Schopenhauer zegt dat de mens wordt gedreven door de wil om te leven en om leven voort te brengen.’ Die kracht, schrijft Drost, laat ons rare dingen doen voor de liefde – of dat wat wij denken dat liefde is.

‘We kunnen ons daarom maar moeilijk inhouden als een goddelijk lichaam zich aan onze voeten werpt.’ Maar een persoon reduceren tot een lekker lichaam is ‘een daad van ontmenselijking’: vaak vergeten we dat er in dat lekkere lichaam een gevoelige mens zit.

In zijn boek schrijft Drost dat we een ander nooit moeten willen bezitten. Maar is dat niet precies wat monogamie is: jij bent van mij, dus je mag alleen met mij naar bed? ‘Als je in een monogame relatie wederkerigheid nastreeft, schept dat een grote verantwoordelijkheid,’ antwoordt de filosoof. ‘Je moet er dan ook helemaal voor de ander zijn.’

Als dat lukt, en ‘als liefde meer is dan bezitsdrang en begeerte, dan kan er iets moois ontstaan’. Uit talloze onderzoeken, waaronder dat van ‘gelukshoogleraar’ Ruut Veenhoven, blijkt ook dat mensen met een liefdesrelatie gemiddeld gelukkiger zijn. Getrouwden hebben zelfs een langere levensverwachting (en mannen nog iets meer dan vrouwen).

Welke relatievorm je ook kiest, zegt Drost, het gaat erom dat je het om de juiste redenen doet. ‘Bij polyamorie bestaat bijvoorbeeld het risico dat je elkaar tekortdoet omdat je er misschien niet helemaal voor elkaar kunt zijn.’

In een exclusieve relatie is het streven de ander in zijn of haar totaliteit te accepteren, in een veilige context. Drost: ‘Kun je dat geschenk over meerdere personen verdelen? Ik vraag het me af. Als je bij elke geliefde iets anders zoekt, kun je doorslaan in wat ik romantisch consumentisme noem: delen van verschillende personen bij elkaar shoppen.’

Door de ogen van de relatietherapeut: ‘Affaires zijn een wake-up-call voor ingedutte relaties’

Wie zijn dat, de mensen die vreemdgaan, en hoeveel zijn het er? Het wordt de Belgische relatietherapeut Esther Perel vaak gevraagd.

Omdat mannen vaker opscheppen en vrouwen liever verzwijgen, lopen de schattingen uiteen van 25 tot 75 procent. Vreemdgaan gebeurt ook in open relaties, zegt Perel. ‘Zelfs als we vrij zijn om andere seksuele partners te hebben, worden we nog steeds aangetrokken tot wat verboden is.’

Wat Perel belangrijker vindt om te onderzoeken: waaróm gaan we vreemd? Die vraag stond centraal in haar TED-lezing begin vorig jaar, die meer dan drie miljoen keer online is bekeken.

Daarin zegt ze: ‘Vroeger was het huwelijk een economisch verbond, nu trouwen we uit liefde. Je moet dus aan een waslijst eisen voldoen: je moet de beste minnaar zijn, de beste vriend en vertrouwenspersoon, de beste ouder. Jij bent de uitverkorene, jij bent uniek. Gaat je partner dan vreemd, dan zegt dat dus eigenlijk: jij bent het toch niet.’

Tegelijkertijd leven we in een maatschappij waarin we geacht worden onze behoeftes na te jagen, altijd op zoek naar iets beters. Perel: ‘Vroeger scheidden we omdat we ongelukkig waren, nu scheiden we omdat we nóg gelukkiger willen zijn.’

Er wordt vaak gedacht dat de honger naar nieuwe prikkels en passie de grootste motivatie is om vreemd te gaan en zelfs om de eigen relatie te beëindigen. Maar volgens Perel gaat het bijna nooit om seks an sich, maar over een dieper verlangen.

Verlangen naar aandacht, je weer speciaal voelen. ‘Vreemdgangers zeggen bijna altijd: ik voel weer dat ik leef. Ook vertellen ze me vaak over het verlies van een vriend of familielid, dat existentiële vragen oproept: is dit het? Ga ik nog 25 jaar zo door?’

Een affaire kan de doodsteek zijn voor een relatie die toch al was leeggebloed. Maar voor stellen die niet meer communiceren kan het ook een wake-up-call zijn. Perel raadt hun aan het als een kans te zien. En om elkaar vragen te stellen als: wat haalde je uit de affaire dat je niet meer bij mij kon vinden, en: weet je wat ik de laatste tijd mis?

De meerderheid van de stellen blijft na een affaire toch bij elkaar, zegt Perel. ‘In de westerse wereld zullen de meeste mensen meerdere lange relaties hebben in hun leven.’ En dat kunnen volgens haar best achtereenvolgende relaties zijn met dezelfde partner.

Stellen waarvan een partner is vreemdgegaan, kunnen in haar optiek namelijk twee dingen doen: ‘Je kunt op zoek gaan naar een nieuwe partner. Maar je kunt ook proberen met je eigen partner een nieuwe, betere relatie op te bouwen.’