Nostalgie: De smaak van vroeger

De Amerikaanse schrijver David Owen kwam onlangs voor een lastige keuze te staan door een flesje deodorant. Tijdens een van zijn reizen was hij bij een drogist het merk tegengekomen dat zijn overleden vader altijd had gedragen.

In een opwelling kocht hij het luchtje. ‘Maar toen ik het voor het eerst opdeed, werd ik lamgeslagen door een bijna fysieke herinnering aan mijn vader,’ schrijft hij in zijn memoire The dime store floor in het tijdschrift The New Yorker.

‘Het was de geur van mijn vader die me naar school bracht, de geur van hoe hij zich vooroverboog om het koord in mijn sneeuwjack aan te trekken.’ Owen genoot van de herinneringen, maar was bang dat hij ze zou kwijtraken bij dagelijks gebruik van de deodorant.

‘De vraag is nu of ik Old Spice classic original scent moet blijven gebruiken – waardoor mijn brein de aan de geur gerelateerde herinneringen aan mijn vader zal overschrijven met nieuwe herinneringen,’ zo besluit hij zijn verhaal. ‘Of moet ik het opzijzetten en alleen bij speciale gelegenheden gebruiken?’

Geurtherapie

Een jeugdherinnering spray je natuurlijk niet zomaar weg met deodorant. Maar de bezorgdheid van de schrijver is ergens wel begrijpelijk. De levendigste beelden uit onze kindertijd lijken namelijk te zijn opgeslagen in delen van ons geheugen die we niet zomaar activeren door gericht na te denken of te praten over ons verleden.

Deze vroege herinneringen komen vooral omhoog bij bepaalde luchtjes, klanken en smaken die we ervaren, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Het is alsof onze hersencellen een zetje van de zintuigen nodig hebben. En dan vooral van geuren of aroma’s die vroeger veel voorkwamen in onze omgeving, maar nu niet meer.

‘Bijvoorbeeld het parfum dat je moeder altijd droeg,’ zegt Cretien van Campen, psycholoog en schrijver van het boek Gekleurd verleden; Verhalen over het geheugen van de zintuigen.

‘Maar denk ook aan een liedje dat populair was ten tijde van je eerste klassenfeest, of de smaak van soep volgens het recept van je oma. Die sensaties kunnen ons scènes uit onze jeugd voorschotelen die we voor ons gevoel al lang waren vergeten.’

Zintuiglijke flashbacks zijn niet alleen indrukwekkend, ze hebben ook verrassende effecten op onze psyche, zo ontdekte Van Campen tijdens het onderzoek voor zijn boek. Hij zag hoe ouderen in een bejaardentehuis opleefden bij het horen van muziek uit hun verleden en hoe mensen met een lichte depressie weer uit de put klommen dankzij een geurtherapie.

Maar ook zelf ervaart hij soms spontane geluksmomenten door zintuiglijke herinneringen. Reden genoeg, vindt de psycholoog, om meer mensen aan te sporen om de smaken, geluiden en luchtjes uit hun verleden bewust op te zoeken.

Sneller kloppend hart

Met geuren wordt het geheugen het makkelijkst gestimuleerd. Dat toonde de Amerikaanse psychologe Rachel Herz van de Brown-universiteit vorig jaar aan. Ze liet zeventig proefpersonen herinneringen ophalen rond drie thema’s: ‘kampvuur’, ‘popcorn’ en ‘gras’.

De deelnemers kregen eerst alleen het desbetreffende woord te zien, maar later werden ze ook geconfronteerd met foto’s, audiofragmenten en geuren die bij de thema’s pasten.

Wat bleek? De geuren van gemaaid gras, houtskool en popcorn riepen veel levendigere herinneringen op dan de woorden, geluidsfragmenten en beelden. Bij het ruiken van houtskool ging het hart van de proefpersonen zelfs iets sneller kloppen.

Die heftige reactie is te verklaren door de ligging van het hersendeel waar geuren worden verwerkt. Dat gebied grenst aan het emotiecentrum van het brein, de amygdala. En dat reageert wanneer een bekende lucht je neus binnendringt.

Toen Herz bij een vervolgexperiment mensen in hersenscanners schoof en hen daar luchtjes liet ruiken die ze kenden uit hun jeugd, bleek hun amygdala veel actiever te worden dan bij het bekijken van foto’s die herinneringen opriepen.

Bij sommige experimenten konden de proefpersonen de geur zelfs niet eens beschrijven, en toch kwamen er sterke beelden boven. Kortom: het is alsof geuren een apart luikje in het geheugen openzetten dat niet op taal reageert, maar op reuk.

Die ‘neus van het geheugen’ is een overblijfsel uit de oertijd, zo vermoedt Rick Schifferstein. Hij is onderzoeker aan de TU Delft op het gebied van zintuiglijke ervaringen. ‘Reuk is een zeer oud zintuig,’ zegt hij.

‘Kijk maar naar dieren: bij het verkennen van hun omgeving vertrouwen ze bijna allemaal heel sterk op geuren.’ Ook onze voorouders gebruikten waarschijnlijk vaak hun neus om vast te stellen of een gebied veilig was. Die informatie sloegen ze op in hun brein.

Schifferstein: ‘Daarom brengen we bepaalde geuren onbewust nog steeds heel snel in verband met situaties uit het verleden die we onprettig of juist heel fijn vonden.’

Zand uit je vakantie

In deze tijd vergeten we ons reukvermogen vaak, vindt Cretien van Campen. Hij wijst op de gewoonte om foto’s en filmpjes te schieten bij belangrijke levensgebeurtenissen.

‘Waarom nemen we eigenlijk niet ook geurmonsters als we bijvoorbeeld op vakantie gaan? Dan kun je een herinnering later echt weer tot leven wekken.’ Een potje volstoppen met het zand waarop je vakantie vierde, of een plant overpoten uit een tuin waarin je als kind mooie zomeravonden hebt beleefd.

Zelf zegt Van Campen het tijdreis-effect van geuren vooral te ervaren wanneer hij zijn kinderen op zaterdagochtend naar het voetbalveld brengt. Hij denkt dan meteen weer aan de momenten waarop hij als jongetje het veld op liep. Vooral de fysieke ervaring maakt een zintuiglijke herinnering volgens hem speciaal.

‘Je denkt niet alleen aan je jeugd, maar je ervaart het ook lichamelijk doordat de geur net als toen je neus binnendringt. Eigenlijk sta je met één been in het verleden en met het andere in het heden. Dat levert een intens prettig gevoel op.’

Radio voor dementerenden

De geurreceptoren in onze neus zijn niet de enige ‘tijdmachines’ in ons lichaam. Uit het onderzoek door Herz blijkt dat ook smaken, geluiden en aanrakingen het geheugen sterker prikkelen dan taal.

Van Campen vertelt hoe hij dat bevestigd zag in bejaardentehuizen waar ouderen tijdens speciale therapieën luisteren naar muziek van vroeger. ‘Als je deze mensen vraagt naar hun jeugd zeggen ze weinig. Ze zitten vaak met hun hoofd naar beneden, het leven gaat aan hen voorbij.’

Maar wanneer er muziek wordt gedraaid uit hun tienerjaren verandert dat. ‘Hun ogen worden groter, hun gezicht klaart op en ze beginnen vaak mee te neuriën en ritmisch te bewegen. Het is alsof ze hun jeugd herbeleven.’

Om dat effect te stimuleren begonnen Nederlandse wetenschappers en therapeuten afgelopen zomer zelfs een online radiostation voor dementerenden. Radio Remember draait non-stop muziek uit de jaren veertig, vijftig en zestig; bejaardentehuizen kunnen er een abonnement op nemen.

Een van de bedenkers van Radio Remember is Frans Hoogeveen, hoogleraar psychogeriatrie aan De Haagse Hogeschool. Volgens hem is het effect van muziek uit onze puberteit op onze hersenen zo speciaal, omdat we de klanken associëren met sterke emoties uit die periode. ‘In je puberteit doe je veel heftige ervaringen op: je eerste zoen, je eerste verliefdheid.’

Daar komt bij, zegt hij, dat we de muziek uit die tijd vaak opnieuw beluisteren gedurende de rest van ons leven, en daardoor wordt de oorspronkelijke prikkel steeds sterker. ‘Er ontstaat als het ware een steeds dieper geheugenspoor dat je makkelijk terugbrengt naar die periode, zo tussen je 15de en 20ste levensjaar.’

Op hetzelfde effect mikten Alzheimer Nederland en Spotify vorig jaar met de actie ‘Muziekherinneringen’: voor mensen met dementie maakten ze drie afspeellijsten met muziek uit vervlogen decennia, van de jaren dertig tot en met de jaren tachtig.

Familieleden van patiënten konden er liedjes aan toevoegen. De initiatiefnemers willen er onder meer mee laten zien wat muziek kan betekenen voor patiënten en mantelzorgers. Daarom blijven de afspeellijsten beschikbaar op http://www.muziekherinneringen.nl/spotify.

Flashbacks naar je kindertijd

Dat ook aanrakingen een flashback-effect kunnen veroorzaken, ervoer psycholoog Van Campen vlak nadat hij voor het eerst vader was geworden. Hij leende bij zijn moeder de kinderbox waarin hij zelf veel tijd had doorgebracht.

Bij het beetpakken van de spijlen, waarin een telraam zat, werd hij overvallen door een sterke herinnering. ‘Opeens voelde ik weer hoe ik met mijn kinderknuistjes de bolletjes in het telraam heen en weer had geduwd.’

Daarmee beschrijft hij meteen een van de grote mysteries van zintuiglijke herinneringen: opvallend vaak lijken ze het kind in ons los te maken. De puberherinneringen die loskomen bij muziek zijn wat dat betreft een uitzondering.

‘Onze andere zintuigen leiden ons bijna altijd naar momenten uit onze vroege jeugd, en niet naar ons verleden als volwassene. Dat is heel opmerkelijk.’

Het is nog gissen naar de oorzaak van die kindertijd-flashbacks. Maar de meeste wetenschappers vermoeden dat het te maken heeft met het tempo waarin we taal leren gedurende onze jeugd. Van Campen: ‘Tot we een jaar of 7 zijn is taal nog niet overheersend in ons brein; daarna wel.’

Als volwassenen duiden we de wereld om ons heen vooral met behulp van woorden en zinnen; als kind vormen we onze herinneringen nog meer met onze zintuigen. Als voorbeeld noemt de psycholoog de manier waarop jonge kinderen verhalen vertellen.

‘Wanneer je vraagt hoe het was in de dierentuin, krijg je een onsamenhangende aaneenschakeling te horen van wat ze hebben gehoord, gezien, geroken en geproefd. Bijvoorbeeld: de giraffe was groot, de leeuwen brulden heel hard en de patat was lekker.’

Mogelijk worden onze kinderherinneringen daardoor op latere leeftijd nog steeds als eerste geactiveerd door wat we horen, ruiken, zien, proeven en voelen.Wie een tijdreis wil maken naar zijn jeugd kan volgens Van Campen dus het beste zo veel mogelijk verschillende zintuigen prikkelen.

‘Vraag naar recepten die je moeder gebruikte bij het maken van eten; haal oud speelgoed van zolder dat je door je handen kunt laten gaan en verzamel platen of cd’s uit je jonge jaren,’ zegt Van Campen. ‘Dan heb je een goede basis om je echt onder te dompelen in je jeugd en zul je iets bijzonders beleven.’

In het brein van Proust

De Franse schrijver Marcel Proust schreef in 1913 uitgebreid over het gelukzalige effect van een zintuiglijke reis door het verleden. In zijn roman À la recherche du temps perdu doopt de ik-persoon een madeleine in de thee en wordt overvallen door een vaag gevoel van herinnering.

Na wat gepeins beseft hij dat de smaak van het cakeje hem doet denken aan de ochtenden die hij als kind theedrinkend doorbracht met zijn tante Léonie. Stukje bij beetje komen er meer herinneringen los: de inrichting van de kamer, de kleding van zijn tante, taferelen uit het dorpje waar hij veel kwam.

Aangezien Proust zelf ook veel tijd doorbracht bij zijn tante Léonie in een klein Frans dorpje wordt aangenomen dat zijn Op zoek naar de verloren tijd is geïnspireerd door zijn eigen zintuiglijke ervaringen. Zijn boek sprak ontelbare lezers aan en werd een literaire klassieker.

Wat er in het brein van Proust gebeurde nadat hij een hapje nam van de madeleine is onlangs gereconstrueerd in een hersenonderzoek aan het University College in Londen. Wetenschappers lieten 27 proefpersonen terwijl ze in een hersenscanner lagen herinneringen ophalen aan een nieuwsgebeurtenis die ze hadden gezien op televisie.

Eerst toonden de scans alleen een klein beetje activiteit in hun hippocampus, het hersengebied voor het geheugen. Maar hoe meer details van de gebeurtenissen de deelnemers zich herinnerden, hoe meer gebiedjes er op de scans oplichtten in andere hersendelen.

Kortom: een sterke zintuiglijke herinnering kan inderdaad een veelheid aan associaties in het brein losmaken.

Vrolijker door zeelucht

Niet alleen kunstenaars kunnen daar hun voordeel mee doen. Van Campen beschrijft in zijn boek ook hoe psychologen mensen met een lichte depressie erbovenop hielpen door ze bijna letterlijk aan hun verleden te laten ruiken.

Bij deze geurtherapie worden patiënten gestimuleerd met luchtjes die bij bijna iedereen positieve associaties opwekken, zoals de geur van een bos, of zilte zeelucht. ‘Ze hebben daarna het gevoel dat hun herinneringen weer meer kleur krijgen en voelen zich daadwerkelijk opgewekter.’

Dat effect treedt niet alleen op bij mensen met een depressie. Van Campen beleeft het zelf soms ook. ‘Bijvoorbeeld als ik brinta klaarmaak. Dan denk ik aan hoe ik als kind met het gezin aan het ontbijt zat – iets waar ik anders nooit zomaar aan denk.’

Natuurlijk zijn zintuiglijke herinneringen niet altijd positief. ‘Je moet er rekening mee houden dat je ook minder leuke ervaringen kunt herbeleven door geuren of smaken,’ zegt Van Campen. Maar zelfs negatieve geheugenflitsen kunnen volgens hem uiteindelijk een positieve uitwerking hebben.

‘Soms word je eraan herinnerd dat je het als kind niet altijd naar je zin had: ik was bijvoorbeeld vaak ongeduldig en snel boos. En dat ben ik in sommige situaties in het heden nog steeds. Het geeft me op een bepaalde manier zelfinzicht. Door het verleden leer je jezelf beter begrijpen.’

Inspirerende zintuiglijke herinneringen laten zich niet op commando opwekken. ’s Ochtends even snuiven boven een pan brinta is volgens de psycholoog niet voldoende. ‘Je moet er tijd voor maken. Wie intussen in gedachten al bezig is met zijn werk zal het effect niet volledig ervaren.’

Aan tafel gaan zitten dus, als er verder niemand thuis is, met oude platen en cd’s, kinderspeelgoed en het parfum van je moeder in de aanslag, terwijl je aan niets anders denkt.

Of een keer alleen op pad gaan – want een wandeling maken door de buurt waar je bent opgegroeid, is volgens Van Campen misschien wel de effectiefste methode.

‘Er liggen op zo’n plek zo veel herinneringen dat je je er niet op kunt voorbereiden: de stoeptegels waarover je vroeger liep, steegjes, geuren van planten, misschien wel speeltoestellen van de speeltuin waarin je speelde. Als je érgens alle effecten van zintuiglijke herinneringen zult ervaren, is het daar.’