Zo belangrijk is gezond narcisme

‘Ik denk al snel: doe maar niet zo veel moeite voor mij. Laatst was ik bij een oom en tante op visite en toen bleek dat ze niemand anders hadden uitgenodigd. Ik denk dan steeds: is het wel gezellig genoeg?

Ze geven zomaar hun hele avond op alleen voor mij. Dan voel ik me vereerd maar ook ongemakkelijk. Ik werk als verpleegkundige en ik vind het al bijzonder als een patiënt mijn voornaam onthoudt.

Maar ik vind het heel normaal dat ik zelf iemands naam onthoud of een halve dag weggeef om iemand naar het vliegveld te brengen. Of een driegangenmenu kook of drie keer de trap op loop om iets voor iemand te pakken.’

Gerrita (28) hoefde er ook niet zo nodig uitgepikt te worden voor een interview: ‘Jullie krijgen vast al vreselijk veel reacties en ik hoef niet per se in het middelpunt.’

Maar ze herkende zich wel in de omschrijving die we deelden via social media: voel je je ongemakkelijk als je een compliment krijgt? Vind je het lastig om over jezelf te praten? Of om aan te geven of te weten wat je zélf wilt?

Als de nymf Echo

Volgens Craig Malkin, psychotherapeut en docent aan Harvard Medical School, zouden mensen die zich in deze omschrijving herkennen, kunnen lijden aan een gebrek aan narcisme. En volgens hem is dat niet gezond.

‘Naast de klassieke narcisten, die verslaafd zijn aan het gevoel speciaal te zijn, bestaan er aan de andere kant van het spectrum mensen met een onvermogen zich speciaal te voelen en daarvan te genieten,’ stelt Malkin.

Hij bedacht voor dit onvermogen de naam ‘echoïsme’, naar de nymf Echo uit de mythe van Narcissus. Malkin: ‘Zij werd verliefd op de ijdele Narcissus, maar hij zag haar nauwelijks staan.

Ze had geen eigen stem meer, maar herhaalde slechts de laatste woorden die ze hoorde. Iedereen onthoudt Narcissus, maar niemand herinnert zich Echo.

Echoïsten kunnen de behoeften en gevoelens van anderen heel goed aanvoelen en eraan tegemoetkomen, maar staan er verloren bij als ze hun eigen behoeften moeten verwoorden.

Ze hebben in feite een gebrek aan gezond narcisme. Dat is een enorme belemmering in het leven, voor het bereiken van dingen die belangrijk voor je zijn en voor het aangaan van fijne, gelijkwaardige relaties.’

Narcismeschaal

Malkin verdiepte zich jarenlang in de narcistische persoonlijkheidsstoornis en schreef in 2015 het boek Rethinking narcissism. Daarin legt hij uit dat narcisme niet per definitie een slechte, nare eigenschap of stoornis is die alleen maar voorkomt bij manipulatieve egoïsten.

Volgens Malkin is het een karaktertrek die bij ieder mens in meer of mindere mate aanwezig is en die, zolang die niet extreem wordt, ook nuttig is.

Samen met collega-psychologen van de universiteit van Centraal Michigan ontwikkelde hij een nieuwe narcisme-vragenlijst die niet alleen meet of je narcistische trekken hebt, maar ook of je er te weinig van hebt.

Hoogscoorders op de narcisme-spectrumschaal blijken veel bevestiging nodig te hebben, vinden dat ze meer recht hebben op een speciale behandeling dan anderen en scoren laag op vriendelijkheid; het beeld van de klassieke narcist.

Te weinig narcisme

Wie echter heel laag scoort op de narcismeschaal is misschien wel het meest deugdelijk, bescheiden en vriendelijk, maar niet per se gelukkig en evenwichtig. Deze mensen blijken in vergelijking met gemiddeld- en hoogscoorders namelijk:

• Meer moeite te hebben met het reguleren van hun emoties;
• Minder fijne relaties te hebben;
• Zich te onderwerpen aan de wensen van anderen;
• Het gevoel te hebben dat ze aandacht, liefde, succes niet verdienen;
• Zich vaker eenzaam, onzeker, pessimistisch en incompetent te voelen;
• Het hoogst te scoren op neuroticisme en psychische klachten zoals angst en depressie.

Mensen die gemiddeld scoren op narcisme blijken psychisch het meest gezond en gelukkig. Gezond narcisme, noemt Malkin deze middenmoot op het spectrum.

Deze mensen vinden zichzelf bijzonder en competent, maar kunnen ook kritiek verdragen. Ze kunnen een compliment ontvangen met een blij: ‘Ja, hè!’, of: ‘Dank je.’

Ze stappen naar voren als er kans is op een leuke opdracht of promotie, zonder het anderen te misgunnen. Ze zeggen eerlijk dat ze liever naar huis willen, of dat ze nu een schouder nodig hebben om op uit te huilen.

Licht opgeblazen zelfbeeld

Gezond narcisme leidt tot creativiteit, zelfvertrouwen en veerkracht, aldus Malkin. Veel goede eigenschappen zoals optimisme, moed, daadkracht, humor en overtuigingskracht worden namelijk aangewakkerd door narcisme.

Malkin: ‘Een licht opgeblazen zelfbeeld, een flinke dosis eigenliefde helpt je doelen te bereiken, zorgt ervoor dat je in vriendschappen en relaties aan je trekken komt en dat je hulp vraagt en doorzet als het even tegenzit – jij gelooft immers dat je het waard bent en dat je het kunt.’

De meeste mensen hebben van nature de neiging om zichzelf een beetje superieur aan anderen te voelen, stelt Malkin. Uit stapels psychologisch onderzoek waarin gevraagd wordt jezelf te vergelijken met anderen op eigenschappen als warmte, humor, agressie of jaloezie, blijkt inderdaad dat de meeste mensen denken dat ze meer positieve eigenschappen hebben dan gemiddeld en minder negatieve eigenschappen dan gemiddeld.

Zo’n geflatteerd beeld van jezelf hebben is nuttig. Uit ander onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mensen die zichzelf beter vinden dan anderen vaak ook gezonder zijn en beter weten om te gaan met tegenslagen dan mensen met een realistischer zelfbeeld.

Narcistisch nest

Hoewel het er dus van nature in zit, die ‘drive’ om je speciaal te voelen, gaat het bij velen van ons toch niet (meer) vanzelf. Afhankelijk van aangeboren temperament en de ervaringen die je in het leven opdoet, kom je ergens op het narcistische spectrum terecht, stelt Malkin.

Sensitieve, introverte mensen hebben vaker ‘onvoldoende gezond narcisme’. ‘Zij zijn van nature geneigd de harmonie te bewaren en zich op de behoeften van anderen te richten.

Als een of beide ouders dan ook nog eens weinig oog hebben voor hun gevoelens, is de kans groot dat ze hun eigen behoeften leren wegstoppen.’ In een gezin waarin een of beide ouders narcistisch zijn, is de kans op een gebrek aan gezond narcisme het grootst.

Malkin: ‘Een kind dat iets voor zichzelf vraagt, zoals zorg, liefde of empathie, krijgt een woedende of diep gekwetste ouder. Je aanpassen en richten op de behoeften van de ander leidt voor zo’n kind tot de minste problemen en de grootste kans dat je gewaardeerd wordt.’

Zo had Malkin zelf een narcistische moeder: ‘Ik deed alles om haar gelukkig te maken en leerde mijn eigen behoeften te negeren.’

Anderen tot last

Een tekort aan gezond narcisme kan ook ontstaan in een gezin met juist overdreven bescheiden ouders die uitdragen dat je niemand mag belasten.

Verpleegkundige Gerrita: ‘Ik denk dat ik mijn ingetogenheid heb overgenomen van mijn moeder. Die is altijd bang om anderen tot last te zijn. Als kind kreeg ik de boodschap dat ik me moest inhouden: “Gerrita, wat praat je toch veel.”

Op een gegeven moment besloot ik om maar niets meer te vertellen. Toen ik 17 was, werd ik verliefd op een meisje, maar in ons christelijke gezin was homoseksualiteit taboe, dus ook dat heb ik destijds niet verteld.’

Malkin: ‘Je leert in zo’n gezin je te schamen wanneer je ruimte inneemt, en internaliseert zinnen als: “Ze zitten toch niet op jou te wachten.”’ In sommige families worden succesvolle mensen belachelijk gemaakt. En wie uitkomt voor zijn talent of zegt wat hij wil, wordt gezien als een arrogante opschepper.

Malkin: ‘Gezond narcisme kan dan gevaarlijk gaan voelen; succes nastreven of krijgen betekent namelijk afwijzing door je geliefden. Mensen met zo’n achtergrond kunnen zichzelf echt gaan saboteren. Ze doen er alles aan om te voorkomen dat ze bijzonder worden gevonden.’

Temperament

Maar ook wanneer er in het gezin een zieke of depressieve ouder is en de andere ouder het kind niet helpt om de gevoelens die dat oproept te begrijpen, kan het gebeuren dat een kind zich te veel gaat richten op de behoeften van anderen en zichzelf wegcijfert. Paradoxaal genoeg zijn dit ook de situaties waardoor een kind juist narcistische trekken kan ontwikkelen.

Malkin: ‘Mensen aan beide uitersten van het narcistische spectrum vertrouwen er niet op dat anderen er voor hen zijn als ze bang, boos of verdrietig zijn. Het hangt van hun temperament af welke kant ze opgaan.

Ik heb in een kliniek weleens een broer en zus meegemaakt: hij extreem narcistisch, zij extreem onderdanig. Een narcist beschermt zichzelf door zijn behoeften te verheffen boven die van anderen.

Een echoïst doet dat door zijn behoeften diep te begraven. Zo diep soms dat ze niet eens meer weten dát ze iets nodig hebben, of wát ze nodig hebben.’

Dat houden mensen misschien wel even vol, maar als ze op langere termijn de eigen behoeften zo diep wegstoppen heeft dat verregaande gevolgen voor hun mentale gezondheid.

Malkin: ‘Iedereen heeft dromen nodig, iedereen heeft verlangens. Door ze systematisch te onderdrukken in de hoop liefde te ontvangen of afwijzing te voorkomen, raak je uitgeput en somber. Je verliest de kleur, vitaliteit en passie in je leven.’

Gerrita is nu herstellend van een depressie en werkt aan het kweken van meer gezond narcisme. ‘Relaties ging ik tot nu toe eigenlijk uit de weg. Als iemand te dichtbij komt, weet ik niet hoe ik daarmee moet omgaan. Mijn toekomstdroom van kinderen krijgen drong zich aan me op. Wat als ik dat nooit kan bereiken? Op een gegeven moment werd mijn werk ook te zwaar voor me.’

Wegcijferen in relaties

Het onderdrukken van verlangens belemmert ook het aangaan van gezonde, gelijkwaardige relaties. Echoïsten voelen zich vaak eenzaam en worden aangetrokken tot hun tegenpolen: mensen die alle ruimte opeisen.

Malkin: ‘Een echoïst voelt zich in eerste instantie opgelucht in zo’n relatie. Dan hoeft hij tenminste niet met zijn eigen behoeften aan de slag. De dominante, narcistische partner helpt zijn gevoelens te vermijden. Maar uiteindelijk beseft hij toch dat hij tekortkomt.’

De Amsterdamse psychoanalyticus Michel van Veen herkent de echoïstische types die zich wegcijferen in relaties. Hij wijst erop dat deze mensen moeten uitkijken niet te veel in de slachtofferrol te kruipen. Wie zich heel dienstbaar opstelt, zal volgens hem ook niet zo makkelijk een leuke, gelijkwaardige relatie krijgen.

Van Veen: ‘Een partner die in balans is, heeft aandacht voor jouw wensen en vindt het fijn om te geven. Die zal het heel irritant gaan vinden als iemand doet alsof hij geen behoeften heeft en hem niet toelaat.’

Verborgen wensen

De partner van een echoïst tast vaak in het duister wat betreft de wensen van zijn geliefde – omdat een echoïst deze zelf niet kent of niet uit.

Soms, als de behoeften van de echoïst zich plotseling wel aan hem opdringen, kan hij aanhankelijk of ontroostbaar worden, maar hij probeert zijn gevoelens dan ook meteen weer te onderdrukken.

Een echoïst trekt zich terug als hij of zij het moeilijk heeft en is moeilijk te troosten of op te beuren. Hij vraagt niet om hulp of zorg, en kan zelfs boos of geïrriteerd worden als hij aandacht of liefde krijgt.

Een narcistische partner vindt dat misschien wel prima, maar voor een gezonde partner is dat helemaal niet aantrekkelijk. Van Veen: ‘Het is een misvatting dat je partner, of vriend of collega of wie dan ook liever wil dat jij je wegcijfert. Anderen wíllen graag dat je ook aan jezelf denkt, ze willen jou zien. Iemand die zichzelf durft te zijn, is innemender dan iemand die zichzelf wegcijfert.’

Hij wijst er ook op dat een echoïst in eerste instantie misschien heel vriendelijk en prettig overkomt, maar dat hij eigenlijk helemaal niet zo aardig voor anderen is. ‘Wie zichzelf en zijn behoeften niet laat zien, is bezig met controle houden.

Maar het is helemaal niet aan ons om voor anderen te bepalen dat we niet de moeite waard zijn. Of dat de ander vast geen tijd of zin heeft om naar ons te luisteren. Het is niet aardig om dat voor een ander in te vullen. Dat beslist die ander zelf wel.’

Zo kweek je meer gezond narcisme

Hét recept voor gezond narcisme, waarbij je jezelf speciaal vindt en durft je behoeften te uiten, is in eerste instantie opgroeien in een gezin waarin grootse dromen niet noodzakelijk zijn, maar wel worden aangemoedigd als ze er zijn.

Een gezin waarin veel liefde is en behoeften geuit mogen worden. Maar wie dat niet gehad heeft, kan volgens Craig Malkin nog wel wat stapjes opschuiven op het narcistische spectrum.

Malkin: ‘Ten eerste kun je in therapie gaan, aan de slag met je verleden. Dat heb ik zelf ook gedaan en ik noem mezelf inmiddels een “herstelde echoïst”. Werk aan je zelfbeeld en kweek meer gezond narcisme.

Uit onderzoek blijkt dat bijvoorbeeld twee weken een dagboek met goede eigenschappen en prestaties bijhouden, helpt je zelfbeeld op te krikken. Schrijf elke dag op: wat ging er goed, waar mag je trots op zijn? Wat is er leuk aan jou?

Verder kunnen meditatie en mindfulness-oefeningen helpen te voelen wat er zich in je lichaam en geest afspeelt. Zo kom je meer in contact met je authentieke gevoelens en behoeften.’

Oefenen en experimenteren met het uiten van gevoelens en behoeften is uiteindelijk het belangrijkst, hoe eng dat ook is. Begin klein, bij een vriend of een collega. Zeg gewoon eens waar je nou echt zin in hebt, of van wat voor soort muziek je houdt. Of uit een kleine teleurstelling. Je zult merken dat anderen er meestal positief op reageren.

Risico’s nemen

Psychoanalyticus Michel van Veen: ‘Het is eng om stil te staan bij wat je voelt en wat je wilt. Het is voor iedereen inherent eng om zijn behoeften te delen en intimiteit toe te laten. Dat blijft een uitdaging.

Het betekent risico’s nemen. Maar als het lukt, en een ander wil naar je luisteren en met je meegaan, weet je waarom je leeft. Liefde is gekend worden. En daarvoor moet je jezelf laten kennen.’

Gerrita leerde in therapie dat ze meer voor zichzelf mag opkomen en oefende bij collega’s, vrienden en familie met het aangeven van grenzen en behoeften.

‘Zoveel van waar ik mee worstel komt neer op dat ik het mezelf niet waard vind om te dromen, om gezien te worden, om liefgehad te worden. Mijn ouders heb ik kortgeleden verteld dat ik misschien wel op vrouwen val.

Ze reageerden niet negatief, maar ze zeiden wel dat ik vanwege het geloof geen relatie met een vrouw mag. Ik ben het daarmee eens. Voor nu in ieder geval. Misschien verandert dat nog.’