Samen doen doet meer dan praten

‘Welkom allemaal,’ zegt de workshopleider terwijl hij de kring rondkijkt. ‘Ik wil graag beginnen met een voorstelrondje. Om elkaar wat beter te leren kennen.’ Hij buigt zich voorover naar de man tegenover hem. ‘Anton,’ leest hij van diens naamkaartje. ‘Misschien wil jij beginnen?’

Dat wil Anton wel. ‘Hallo, ik ben dus Anton,’ begint hij. ‘Geboren en getogen in Gelderland, al dertig jaar gelukkig getrouwd met Mireille, mijn hobby’s zijn vissen en biljarten.

Via allerlei omzwervingen ben ik in de Randstad beland, dat moet in 2002 zijn geweest…’ Mijn oren klappen onmiddellijk dicht en ook de rest van de groep haakt zichtbaar af. Wat Anton verder nog als persoon heeft te bieden, krijgt niemand meer mee.

Iedereen die weleens iets met een groep nieuwe mensen heeft gedaan, kent het. Om een onderlinge band tot stand te brengen, moet je even een soort van vrienden worden en elkaar dus in korte tijd leren kennen. Maar hoe doe je dat zonder te verzanden in de geijkte kennismakingsrondjes?

Wat deze workshopleider beter had kunnen doen, is iedereen een lied laten zingen, schrijft psycholoog Robert Cialdini in zijn nieuwe boek De kracht van timing. De Amerikaan is expert op het gebied van overtuigen en beïnvloeden.

In zijn boek onderzoekt hij het fenomeen unity, eenheid: hoe meer we mensen waarnemen als een deel van onszelf, hoe sterker de onderlinge saamhorigheid en loyaliteit. Een mechanisme dat je niet alleen kunt inzetten bij workshopdeelnemers of collega’s, maar net zo goed bij je eigen vrienden, met als doel de band te versterken.

Samen zingen heeft bijvoorbeeld dat effect. Maar een gevoel van eenheid kun je ook opwekken door andere dingen samen te doen of ervaren, en dat werkt veel beter en sneller dan praten, aldus Cialdini.

Samen een borrel drinken of een dagje naar het strand is niet genoeg, het gaat om activiteiten waarbij iedereen dezelfde zintuiglijke ervaring heeft. Die situaties versterken het wij-gevoel; soms zelfs zodanig dat onderlinge verschillen, althans voor even, verdwijnen.

Die ervaring van ‘op elkaar lijken’ is een belangrijke factor in het voelen van sympathie voor de ander en de bereidheid tot het aangaan van een band, aldus hoogleraar Beate Volker. We kiezen onze vrienden op basis van gelijkenis, zegt deze expert op het gebied van sociale netwerken. Mensen van dezelfde leeftijd, met dezelfde humor, opleiding, hobby’s en uit hetzelfde land: daar laten we ons oog op vallen.

Eendrachtig handelen

Het wegvallen van onderscheid tussen mensen kan bijzondere vormen aannemen, schrijft Cialdini. In een onderzoek keken proefpersonen naar een filmpje van een vreemde wiens gezicht werd gestreeld met een zachte kwast, terwijl hun eigen gezicht ook met een kwast werd gestreeld.

De ene groep werd op dezelfde manier gestreeld als de persoon op het filmpje, de tweede groep op een andere manier. Het resultaat was opmerkelijk. Degenen die dezelfde zintuiglijke ervaring hadden als de persoon die ze zagen zeiden dingen als: ‘Het leek alsof de streling die ik voelde werd veroorzaakt door de kwast op het filmpje.’

Ze vonden zichzelf meer lijken op de persoon in het filmpje, zowel wat uiterlijk als wat persoonlijkheid betrof. Hun identiteitsbesef vervaagde, alsof ze samenvielen met de ander.

De mensen in dit experiment kenden elkaar niet. Zou het principe van ‘dezelfde zintuiglijke ervaring’ ook toepasbaar zijn op workshopdeelnemers die als los zand aan elkaar hangen? Ja, zegt Cialdini. Volgens hem ligt de sleutel tot verwantschap in ‘eendrachtig handelen’ – samen bewegen, zingen, trommelen, marcheren of samen iets maken.

‘Als mensen in eenheid handelen, worden ze een eenheid,’ schrijft hij. ‘De hieruit voortvloeiende solidariteit leidt tot loyaliteit en opofferingsgezindheid. Het effect is vergelijkbaar met dat van verwantschap: een gevoel van wij-zijn, samensmelten, en het vervagen van de grens tussen het zelf en de ander.’

Het ziet er dus naar uit dat Anton en ik gewoon in dezelfde ‘zone’ kunnen komen zonder dat we daarvoor met zachte kwasten in de weer moeten.

Zo kom je makkelijker in dezelfde zone:

1. Samen bewegen

Mensen die tegelijkertijd op dezelfde manier bewegen, vinden elkaar leuker, blijkt uit allerlei studies. In een onderzoek door Stanford Universiteit liepen studenten in groepjes van drie over de campus.

Steeds liepen er twee met elkaar in de maat, terwijl de derde zijn eigen ritme aanhield. De twee studenten die samen hadden bewogen, gaven na afloop aan zich meer verbonden te voelen met de ander. Ze vertrouwden elkaar meer en waren minder zelfzuchtig in een spelletje dat ze later speelden.

In een andere studie luisterden proefpersonen door een koptelefoon naar dezelfde tonen als hun partner, en zagen ze die hetzelfde ritme tikken. Een tweede groep luisterde naar verschillende tonen en tikte niet synchroon met de partner.

Daarna kregen alle proefpersonen te horen dat ze weg mochten, maar dat hun partner moest blijven om wiskundige vraagstukken op te lossen. De groep die met de partner in de maat had getikt, vertoonde een veel grotere opofferingsgezindheid om ook te blijven en met de vraagstukken te helpen.

Synchroon bewegen bevordert dus wederzijdse gevoelens van sympathie en maakt mensen hulpvaardiger. Handig om te weten voor een sollicitatie of eerste afspraakje: wanneer je in een gesprek je partner ‘spiegelt’ door dezelfde houding aan te nemen, heeft dat een gunstige uitwerking op hoe hij of zij jou ziet.

Maar zou je ook méér uit dat verbroederingsmechanisme kunnen halen, vroegen Canadese onderzoekers zich af. Is het bijvoorbeeld een manier om racisme te verminderen? Ze bedachten een experiment waarin witte proefpersonen filmpjes bekeken van zwarte mensen die een slokje water namen en hun glas daarna weer op tafel zetten. Sommige proefpersonen keken alleen naar de filmpjes, andere werd gevraagd de handelingen die ze zagen e

xact te kopiëren met een eigen glas water. Na afloop vertoonden degenen die alleen naar de filmpjes gekeken hadden de typische witte voorkeur voor wit ten koste van zwart. Maar de proefpersonen die hun handelen hadden gesynchroniseerd met dat van de zwarte acteurs, lieten geen enkele voorkeur meer zien. Of dat effect blijvend was, wijst het onderzoek niet uit.

Maar hoe dan ook, op het moment zelf is synchroon handelen een krachtig instrument om gelijkgestemde gevoelens op te roepen. Zo roepen demonstranten hun leuzen het liefst tegelijk, om in de ‘één tegen allen, allen tegen één’-modus te komen. Hoe dat werkt, begrijpen bepaalde overheidsregimes heel goed.

In bijvoorbeeld communistische landen wordt op officiële gelegenheden met veel vertoon gemarcheerd en met vlaggen gezwaaid, om zo de eenheid van het volk te bekrachtigen. Het zijn strak gechoreograxfeerde evenementen met een gemeenschappelijke beleving als doel. ‘Zulke gesynchroniseerde ervaringen hebben iets intuïtiefs, iets primitiefs, iets wat onlosmakelijk verbonden is met de menselijke aard,’ schrijft Cialdini.

Muscular bonding noemde de Canadese historicus William Hardy McNeill dit fenomeen ooit. Je bundelt je spieractiviteit door samen maat te houden, bijvoorbeeld om te kunnen marcheren, trommelen of met vlaggen zwaaien. Je stemt je lichaamsbewegingen op elkaar af en voelt je één.

De bekendste vorm van muscular bonding is dansen: een synchrone activiteit die de mensheid van oudsher in staat heeft gesteld om samen te werken en zich voort te planten, aldus McNeill. Niet voor niets staan op grotschilderingen uit de prehistorie al opvallend vaak collectieve dansen afgebeeld.

Maar ook zonder dat evolutionaire doel kent iedereen wel het prettige gevoel van verbondenheid dat kan ontstaan op de dansvloer. Met je eigen danspartner, of zelfs met de duizend anderen die op dezelfde beat voor dezelfde deejay staan te juichen in pre-coronatijden.

De universiteit van Oxford deed een virtual reality-experiment waarin deelnemers in de virtuele ruimte moesten dansen met een ander. Dat die ander geen mens was maar een avatar, wisten ze niet. De andere avatar danste óf hetzelfde als de proefpersoon, óf juist met een vertraging. De synchronie bleek het verschil te maken, wees het onderzoek uit. Wie hetzelfde danst als jij, vind je aardiger, want daarmee ben je je aan het verbinden.

2. Samen musiceren

De puberzoon zit morrend op de achterbank. Met tegenzin is hij in de auto gestapt voor een weekendje naar de ongetwijfeld dodelijk saaie Ardennen. Daar zit hij straks, met zijn gênante ouders, twee dagen in de natuur. ‘Er is toch wel wifi daar?’ vraagt hij. En: ‘Hoe laat gaan we zondag weer terug?’

Om de sfeer wat te verhogen, besluit ik muziek op te zetten. Iets generatieoverstijgends lijkt me een handige zet, dus de keuze valt op Nirvana. Bij de eerste gitaarklanken blijft het stil achterin, en ook als mijn man en ik Kurt Cobain luidkeels bijvallen.

Maar bij het tweede couplet gaat de puberzoon overstag en galmt de auto van onze eensgezinde protestsong. ‘Life is stupid and contagious / here we are now, entertain us!’ Opeens lijkt dat weekendje Ardennen helemaal zo gek nog niet.

Muziek is van oudsher een beproefd middel om banden te smeden en te verdiepen. ‘Muziek is van alle culturen. Iedereen kan zingen, zuiver of onzuiver, vandaar dat zingen en het maken van muziek ook zo’n sterk bindende factor is,’ schrijft neuropsycholoog Erik Scherder in zijn boek Singing in the brain.

Volgens de hoogleraar brengt musiceren mensen dichter bij elkaar, en niet alleen dankzij de belonende stofjes endorfine, dopamine en serotonine die vrijkomen. Ook het noodzakelijke ‘handelen in eendracht’ speelt een belangrijke rol.

Scherder: ‘Samen muziek maken, daarbij op elkaar letten of het samenspelen ook goed lukt, de motorische coördinatie die daarvoor nodig is, het delen van het succes met elkaar: al die zaken kunnen leiden tot een groter gevoel van saamhorigheid.’

En niet alleen tot saamhorigheid, maar ook tot opofferingsgezindheid, toont een Duits onderzoek aan. Daarin liep een groep kleuters met een partner in de rondte terwijl ze zongen en hun pas afstemden op de maat van de muziek. Andere kleuters deden bijna hetzelfde, maar dan zonder de muziek.

Later, toen alle kinderen de kans kregen hun partner te helpen, bleken de kleuters die samen gezongen en op de maat van de muziek gelopen hadden, drie keer eerder geneigd hun partner te helpen, ten koste van hun eigen speeltijd.

Dat effect is overigens niet blijvend, blijkt uit een antropologische studie door de Radboud Universiteit Nijmegen onder supporters van een Duitse voetbalclub. Het samen zingen tijdens de wedstrijd en het scanderen van de namen van spelers riepen kippenvelopwekkende emoties op, gaven fans aan.

Ze zeiden tijdens deze gezamenlijke rituelen geen onderscheid tussen de verschillende fangroepen te ervaren. Maar de wandeling van en naar het stadion bleek niet verbonden met een gevoel van saamhorigheid. Op die momenten hadden de fans nauwelijks interactie met elkaar. Sterker nog: er was vaak grote ergernis over fans die al te veel hadden gedronken of die te langzaam liepen.

Vanwege de unieke combinatie van regelmatigheden, zoals ritme, maat en cadans, beschikt muziek dus over grote synchronisatiekracht. Wie er onderdeel van is, bijvoorbeeld doordat hij zingt in een koor, raakt snel op de ander afgestemd in motorisch, zintuiglijk, vocaal en emotioneel opzicht. Voor het onderlinge contact kan dat een verrijking zijn.

Interessant is dat samen luisteren naar muziek ook al verbindend en verdiepend werkt. Uit onderzoek – weliswaar door fabrikanten van muziekapparatuur Apple Music en Sonos, maar onder begeleiding van neuropsycholoog Daniel Levitin – blijkt dat binnenshuis muziek luisteren leidt tot meer intimiteit tussen de gezinsleden, lekkerder eten en meer hulp bij het huishouden. Volgens de studie brengen mensen die thuis muziek afspelen per week zo’n drie uur en dertien minuten extra met elkaar door.

3. Samen creëren

Als je zelf iets hebt gemaakt – een gebreide trui, een stoofschotel, een konijnenhok, een schilderij – heb je er speciale affiniteit mee. ‘Het Ikea-effect’ noemt de Amerikaanse psycholoog Dan Ariely dit. Mensen hechten meer waarde aan een product als zij daar zelf (gedeeltelijk) arbeid voor hebben verricht, zelfs al is het resultaat slechter dan wanneer een professional het had gemaakt.

Cialdini onderzoekt in zijn boek of dit effect ook overgaat op de persoon met wie je die Zweedse kast in elkaar hebt gezet. Zijn conclusie is: ja. Mensen die eendrachtig iets creëren, ontwikkelen behalve met het eindproduct ook nog eens een speciale affiniteit met hun partner, schrijft hij.

Het gevoel van verbinding, waardering en respect voor het resultaat breidt zich dan uit tot degene met wie ze eendrachtig de klus hebben geklaard. Co-creatie leidt tot eenheidswording, zéker als mensen elkaar in het proces om advies vragen. ‘Want daarmee belanden ze in een gemoedstoestand die op eenheid is gericht, en dat stimuleert het samengaan van identiteiten.’

Beïnvloedingsexpert Cialdini zou Cialdini niet zijn als hij dit fenomeen niet doortrok naar de marketingwereld. Steeds meer bedrijven benutten het effect van co-creatie commercieel, door klanten bij de ontwikkeling van een product te betrekken.

Denk aan Pimp my Pudding van Mona of Patatje Joppie van Lay’s, waarbij consumenten een eigen smaak mochten bedenken. Een marketingtechniek die de loyaliteit van de klant en dus het succes van het merk vergroot.

Op de workshopdag blijkt uiteindelijk in de praktijk dat Robert Cialdini gelijk heeft. Ik sta met Anton en een mij onbekende vrouw voor een groot leeg doek op een schildersezel. Alle drie dragen we een slobberige, met verf besmeurde overall. We weten niet goed wat we moeten zeggen en kijken ongemakkelijk om ons heen.

Dan geeft de workshopleider ons een opdracht: ‘Vul het canvas met wat er in jullie opkomt. Er is maar één regel: het moet een co-creatie worden.’

Ik heb niks met schilderen, de andere twee kunnen het ook niet, dus we besluiten dan maar tot iets abstracts. Om beurten zetten we onze kwast op het doek – eerst onwennig, maar al snel enthousiaster, en niet meer om de beurt, maar tegelijk.

Met ons geklodder komt ook het gesprek los, we complimenteren elkaars kleurgebruik, lachen om ons totale gebrek aan compositie en geven elkaar tips. Als de tijd om is, zetten we een stap achteruit om ons werk in ogenschouw te nemen.

Fantastisch, vinden we unaniem. Wat een expressie! En dat niet alleen, we vinden ook elkáár opeens heel aardig. Hoewel we nog steeds niets van elkaar weten, voelt het bijna alsof we al vrienden zijn.

Meer lezen?

Robert Cialdini, De kracht van timing, uitgeverij Boom, 2018, € 27,50

Bronnen o.a.: S. Wiltermuth e.a., Synchronicity and cooperation, Stanford University, 2009 / W. Lansing, Voetbalfans als verbeelde gemeenschap?, Tijdschrift Kwalon, 2015 / B. Volker, Friendship, Oxford Bibiographies, Institutions, Inequalities, and Life courses, 2016 /B. Tarr, Silent disco, dancing in synchrony […], Evolution & Human Behaviour, 2016