­James Fallon: ‘Psychopathie zit in mijn familie – en in mij’

Bij toeval kwam hij erachter, in 2006. Als hoogleraar neuro­wetenschappen aan de universiteit van California deed James (‘Jim’) Fallon al langer onderzoek naar allerlei psychische stoornissen, maar nu wilde hij ook weleens uitzoeken hoe het zat met zijn eigen gezin.

Vooral was hij benieuwd of zijn vrouw en drie kinderen een verhoogde kans hadden op de ziekte van Alzheimer. Die aandoening komt namelijk nogal veel voor aan zijn vrouws kant.

Dus liet hij hersenscans maken van hemzelf en zijn vrouw en kinderen, en vroeg hij het medisch laboratorium de genetische profielen van zijn gezin in kaart te brengen. Er zou niet alleen naar alzheimer worden gekeken, maar voor de zekerheid ook naar allerlei andere aandoeningen, waaronder psychopathie.

Met Fallons vrouw en kinderen bleek alles in orde te zijn. Zo niet met hem: bij het kijken naar emo­tionele en niet-emotionele foto’s kwamen Fallons hersenreacties exact overeen met die van psycho­paten. ‘Ik wilde het eerst niet geloven,’ zegt Fallon over het moment dat hij zijn eigen scanresultaten onder ogen kreeg.

‘Op dat moment was ik net bezig hersenscans van een stel psychopathische moordenaars te bestuderen, dus ik wist precies hoe het hersenbeeld van psychopaten eruitziet. De stapel met psychopatenscans lag links op mijn bureau, rechts lagen mijn familie-uitslagen. Ik dacht: o, één testuitslag is per ongeluk van de linkerstapel op de rechterstapel beland. Niet, dus.’

‘Goh, interessant’

Bij Fallon had de amygdala, die bij normale mensen een angstreactie vertoont als ze met akelige beelden worden geconfronteerd, net zo koel gereageerd op plaatjes van groene weiden als op afbeeldingen van bloederige verkeersongelukken.

Toen hem morele dilemma’s werden voorgelegd, had hij te weinig ­activiteit in zijn orbitofrontale cortex, het hersen­gebied dat ons onder meer tot morele en ethische wezens maakt.

Als klap op de vuurpijl bleek hij ook nog eens bijna alle vijftien genetische varianten te hebben die in verband staan met psychopathie, of althans met gewelddadig en agressief gedrag.

Fallon reageerde zoals het een echte psychopaat betaamt: hij vond het allemaal erg interessant en curieus, maar hij maakte zich er totaal niet druk over. ‘Ik had een beetje dezelfde reactie als op mijn negentiende,’ vertelt hij.

‘Toen was ik met mijn arm door een ruit gevallen en had ik mijn hele onderarm opengehaald. Ik keek naar die wond en dacht: goh, interessant, al die aderen en spieren. Het was veel normaler geweest als ik bang was geworden, maar dat was dus totaal niet het geval.’

Zwemmen met haaien

Fallons diagnose is in lijn met zijn ­familiegeschiedenis: in de afgelopen paar honderd jaar waren er maar liefst acht moordenaars onder zijn voorouders. ‘Dat is veel meer dan je op basis van toeval zou kunnen verwachten. Dat psychopathische zit echt in mijn familie.’

Zijn vrouw, kinderen en collega’s moesten lachen toen ze over Fallons testuitslagen hoorden. ‘Maar ze zeiden ook: “Eindelijk hebben we nu bewijs voor wat we jou al je hele leven proberen duidelijk te maken: dat je niet ­helemaal spoort.”

Ze vinden me een supergezellige vent, een bon vivant boordevol leuke verhalen, maar ook egocentrisch en afstandelijk, absoluut niet empathisch. Ik beloof bijvoorbeeld met de hand op mijn hart dat ik naar je feestje kom, maar als er in de tussentijd ergens anders een feest is dat me leuker lijkt, ga ik daar gewoon heen en laat ik jou zitten. Dat schijnt buitengewoon onfatsoenlijk te zijn.’

De mensen om hem heen zijn eraan gewend geraakt, zegt hij. Maar zijn vrouw, overleden in 2017, stoorde zich er wel aan dat hij anderen kan blootstellen aan ­allerlei gevaren. ‘Ze was bijvoorbeeld woedend toen ze hoorde dat ik met mijn zoon in zee was gaan zwemmen, op een plek waar ook haaien waren.’

Had hij het dan ook niet erg gevonden als zijn zoon door een haai zou zijn gedood? ‘Ja, dat wel, ik wil niet dat mijn naasten iets ergs overkomt. Maar het gekke is: daar denk ik op zo’n moment dus niet aan.

Dan ben ik vooral bezig met de kick die ik krijg van het zwemmen tussen die haaien. Ik ben echt verslaafd aan kicks. Ik wil dan dat mijn zoon ook dat avontuur meebeleeft. Ik voel totaal geen gevaar.’

Als was in zijn handen

Fallon heeft geen moorden of andere criminele activiteiten op zijn kerfstok, benadrukt hij, en op de officiële psychopathietest (zie kader hieronder) scoort hij net niet hoog genoeg om de diagnose ‘psychopaat’ te krijgen.

Een psychopaat-light, noemt hij zichzelf, want hoe je het ook wendt of keert, hij heeft ontegenzeggelijk wél veel psychopathische trekken.

Zo heeft hij bijvoorbeeld de nietsontziende drang altijd alles te willen winnen; zelfs een spelletje scrabble met zijn kleindochter.

‘Ik heb allerlei lepe trucjes om haar in de val te laten lopen. Anderen zeggen tegen me: “Laat dat kind toch winnen,” maar dat is voor mij ondenkbaar. Ik kan haar op het verkeerde been zetten door bijvoorbeeld heel overtuigend blij of boos te kijken wanneer ik dat niet ben.

Vergis je niet, ik ben een meestermanipulator. Ik hoef maar een vreemde op straat aan te spreken en binnen tien seconden vertrouwt hij of zij me volledig.’

Zijn geheim? ‘Die ander overtuigen door juist niet té overtuigend te zijn, anders zou hij me een griezel vinden. Dat charmante beheers ik tot in de kleinste details. Ik observeer heel nauwgezet de reacties van de ander en speel daar dan op in.

Ik geef weleens praatjes over psychopathie op scholen, en dan waarschuw ik kinderen altijd dat ze daar bedacht op moeten zijn, want er lopen genoeg psychopaten los rond die op deze manier aan seks of geld proberen te komen.

Ik heb nooit anderen fysiek iets aangedaan, vrouwen willen verkrachten of de behoefte gehad dingen te stelen. Mij gaat het om het manipuleren als spel, dat vind ik gewoon zó leuk om te doen. Kijken hoe snel een ander als was in mijn handen wordt.’

Na enig aandringen geeft hij toe dat hij zijn manipulatieve gaven weleens inzet op zijn werk. ‘Als een collega me iets flikt, reageer ik niet meteen, maar ga ik koel en berekenend te werk.

Pas een jaar of twee later, wanneer diegene vlak voor een promotie staat, verspreid ik een negatief gerucht over hem, waardoor hij die promotie misloopt. Zo’n collega denkt dan: hè, wat is dit? Hij heeft totaal niet door dat het bij mij vandaan komt.’

Eerst tot tien tellen

De grote vraag blijft natuurlijk: hoe kan het dat Fallon op het rechte pad is gebleven, terwijl anderen met een ­psychopathisch brein in de misdaad ­terechtkomen? Hij denkt dat het te maken heeft met zijn onbezorgde jeugd in een gezin uit de gegoede middenklasse, waar het hem aan niets ontbrak.

‘Ik heb nooit hoeven stelen, ik kreeg alles wat ik nodig had.’ Maar wat bij hem vooral beschermend heeft gewerkt, denkt hij, zijn z’n liefdevolle ouders en ooms en tantes met wie hij opgroeide.

De wetenschap is nog lang niet achter het precieze ontstaansmechanisme van psychopathie, maar het lijkt er inderdaad wel op dat dergelijke ‘veilige hechting’ voorkomt dat een psychopathische aanleg zich uit in crimineel gedrag. ­

Fallon: ‘Alle criminele psychopaten die ik tot nu toe heb onderzocht, zijn in hun jeugd mishandeld of seksueel misbruikt. Maar de meeste psychopaten worden geen moordenaars of criminelen.

Weet je, je kunt wel bepaalde genen hebben die maken dat je een minder empathische, meer agressieve aanleg hebt, maar zo’n aanleg uit zich pas in extreme gedragingen wanneer de omgeving waarin je opgroeit die genen volledig tot expressie laat komen. ­Genen op zichzelf betekenen niet zoveel, het is de interactie tussen genen en omgeving die bepalend is.’

Zijn moeder leerde Fallon om zijn impulsen te beheersen. ‘Doordat ik van nature weinig angst en empathie voel, wordt mijn boosheid niet afgeremd door angst voor, of zorgen om, de ander. Daardoor bestond bij mij het gevaar dat ik er impulsief op los ging slaan. Maar mijn moeder heeft er altijd op gehamerd eerst tot tien te tellen.’

Fallon vindt het dan wel niet erg dat hij al die psychopathische trekken heeft, maar hoe was dat voor zijn vrouw? Was ze bang voor hem, mede gezien het feit dat in zijn familie zoveel moordenaars zitten?

‘Haha, nee, mijn vrouw kende me al sinds mijn twaalfde, ze wist dat ik nooit gewelddadig ben. En trouwens, dan had ik al lang een moord moeten plegen, toen ik nog jong en atletisch was. Nu ben ik veel te oud en vadsig.’

Poging tot empathie

Toch was het voor zijn vrouw niet altijd makkelijk met hem getrouwd te zijn, beaamt hij. ‘Ze zei altijd: het is nooit saai met jou, maar je houdt niet op dezelfde manier van mij als ik van jou. Ze miste een echt diepe band tussen ons.’

Fallon voelt niet de noodzaak van zijn psychopathie af te komen. ‘Ik vind het wel best zo. En psycho­pathie is ook niet alleen maar negatief, hè? Neem een chirurg met psychopathische aanleg, die wordt niet zenuwachtig van het snijden in mensen; hij opereert met koele precisie.’

Toch probeerde Fallon wel empathischer te zijn nadat hij de ontdekking deed. Zoals zijn moeder vaker helpen in haar laatste levensjaren, bijvoorbeeld toen ze een aanval van hypertensie had gekregen.

‘Voorheen deed ik dat soort dingen nooit, dan zei ik dat ik weg moest en liet mijn vrouw het doen.’ Of boodschappen doen en alleen dingen halen die zijn vrouw lekker vond, zoals verse halfvolle melk en bioyoghurt.

Hoe ze daarop reageerde? ‘Ze waardeerde de poging, maar ze lachte er ook om: ze merkte dat ik het niet uit gevoel voor haar doe.’ Waarom hij het dan toch deed? ‘Omdat het een interessant experiment is: kijken in hoeverre ik tegen mijn aanleg in kan gaan.’

Hij is best nieuwsgierig naar hoe empathie voelt, moet hij bekennen, maar of hij zich er een voorstelling van kan maken? ‘Haha, nee. Geen enkele.’