Hoe lichaam en geest samenwerken bij genezing

‘Ik wil ook zélf iets doen’. Dat was wat Kirsten dacht, toen zij voor haar pijnlijke armen en gezwollen knokkels de diagnose dermatomyositis kreeg: een auto-immuunziekte waarbij de huid en de spieren worden geschaad door ontstekingsaanvallen.

Voortaan zou ze ontstekingsremmers moeten slikken, twee keer per dag. Ze besloot ook lessen in de Chinese bewegingsleer qigong te gaan volgen, om kracht en soepelheid op te bouwen, meer energie te krijgen en haar geest tot rust te brengen. En zo door de link tussen lichaam en geest het genezingsproces te helpen.

Dat het effect zo groot zou zijn, kon niemand bevroeden – ook haar arts in het Universitair Medisch Centrum Utrecht niet. Al na een paar lessen verminderde de pijn. ‘Ik voelde me sterker, vitaler en kon uiteindelijk zelfs volledig van de medicijnen af.’

Leefstijlgeneeskunde

Kirsten staat niet alleen in haar verlangen om aan de slag te gaan. ‘Mensen willen zelf aan hun gezondheid kunnen bijdragen en zich richten op hun zelfherstellend vermogen, en zoeken meer en meer naar natuurlijke behandelingen en medicatie,’ schrijft gezondheidsonderzoeker Evi Koster in haar promotieonderzoek aan de universiteit van Tilburg. Dat komt goed uit, want dat is precies wat de snel opkomende leefstijlgeneeskunde en integrale geneeskunde beogen.

Voeding, aandacht, slaap, beweging en ontspanning: dat zijn de knoppen waaraan we volgens deze stromingen veel meer moeten gaan draaien. Voor de wisselwerking tussen lichaam en geest is in deze zienswijzen een aanzienlijke rol weggelegd.

Zo publiceerde het Nederlands Innovatiecentrum voor Leefstijlgeneeskunde een bundel wetenschappelijk bewijs voor de inzet van deze natuurlijke ingrediënten, voor ziekten variërend van depressie tot diabetes type 2.

Academische integrale geneeskunde-instituten aan de universiteiten van Harvard, Yale en Stanford maken al volop gebruik van dat bewijs, en dragen eraan bij via onderzoek. Wat kan een nieuw voedingspatroon betekenen bij migraine? Kan yoga of tai chi chronische pijnklachten verminderen? En hoe kan acupunctuur helpen na een beroerte?

Het zijn onderzoeken naar de wisselwerking tussen lichaam en geest, die lopen in bijvoorbeeld het Osher Center for Integrative Medicine van Harvard. En ook in Nederland is zo’n instituut opgericht: het Consortium voor Integrale Zorg en Gezondheid.

Dit samenwerkingsverband van twee academische ziekenhuizen, drie topklinische opleidingsziekenhuizen, het Louis Bolk Instituut en ggz-instelling Lentis, merkt net als Koster in haar promotieonderzoek dat er een groeiende behoefte is aan betrouwbare informatie en advies over integrale zorg en complementaire behandelwijzen. Zowel bij patiënten als hun reguliere behandelaren en zorginstellingen.

De verbondenheid van lichaam en geest

We zijn er inmiddels wel achter dat er voor die terugkerende pijn in schouders en rug, huidproblemen, voortdurende vermoeidheid of de ene na de andere ontsteking geen quick fix mogelijk is. En ondertussen zijn we steeds vaker en langer ziek.

In 2040 heeft een op de drie Nederlanders twee of meer chronische aandoeningen, becijferde het RIVM. Bijna een op de vijf heeft er dan drie of meer. Hoog tijd dus voor deze nieuwe blik op onze gezondheid. Een integrale blik, waarbij we veel preciezer kijken naar het hele systeem van lichaam en geest.

Dat de geest een indrukwekkende rol kan spelen in het gezondheids- of herstelproces van het lichaam, beschreef de arts Lissa Rankin uitgebreid in haar boek Meer brein, minder medicijn. Met haar wortels stevig in de wetenschap stond Rankin altijd sceptisch tegenover mensen die verkondigden dat de geest het lichaam kan herstellen.

Maar toen ze de wetenschappelijke literatuur in dook, kwam ze stapels onderzoeken tegen die bewijzen dat eenzaamheid, pessimisme, depressie, angst en boosheid het lichaam beschadigen, terwijl intimiteit, dankbaarheid, meditatie, seks en jezelf zijn kunnen bijdragen aan de zelfredzaamheid van je lijf.

Ook de Nederlandse chirurg Karlien Bongers, vanwege haar eigen chronische ziekte niet meer praktiserend, ziet hoe de bewijzen voor de herstellende werking van de geest wekelijks toenemen.

Bongers was een van de koplopers van de integrale geneeskunde-beweging. Inmiddels verkeert ze in goed gezelschap van hoogleraren, psychiaters, internisten, cardiologen en immunologen.

‘Lichaam en geest worden niet langer als twee aparte zaken werden gezien. Ooit was dat onderscheid nuttig: het maakte mogelijk dat wetenschappers onderzoek konden doen naar het lichaam – onafhankelijk van de kerk, die het geestelijke claimde. Inmiddels weten we uit onderzoek dat er een voortdurende wisselwerking bestaat tussen lichaam en geest, die van invloed is op onze gezondheid.’

Minder stress

Een manier om de geest te betrekken bij het herstel van het lichaam is het inzetten van mindfulness. Dat deze aandachtstraining kan helpen om stress te verminderen, is in onderzoek uitvoerig aangetoond.

Nuttige informatie, want 50 tot 75 procent van de klachten waarmee mensen bij de huisarts komen, is terug te voeren op stress. Maar ook het immuunsysteem gaat beter werken als je mindfulness-meditatie beoefent. Zo herstelt de huid van psoriasispatiënten er sneller door, heeft een studie uitgewezen.

Jenny maakte dankbaar gebruik van mindfulness tijdens haar behandeling tegen borstkanker. ‘Het hielp me bij de dag te leven; om ondanks de chemo’s, de operatie en de complicaties ook te genieten van de goede dingen’. Door mindfulness-beoefening blijken kankerpatiënten de ziekte beter te dragen. Ze hebben minder angst, slaapproblemen en stress.

En ook ná kanker blijft het lichaam gezonder met mindfulness. Dat ontdekte hoogleraar Linda Carlson, onderzoeksdirecteur van de afdeling Psychosocial Resources van het Tom Baker Cancer Centre. Carlson deed onderzoek onder 88 vrouwen die succesvol waren behandeld tegen borstkanker, maar nog steeds een behoorlijke mate van emotionele stress ondervonden.

Al na drie maanden was een duidelijk verschil te zien tussen de telomeren van de vrouwen die acht weken lang mindfulness en hatha yoga hadden beoefend, en de vrouwen die dat niet hadden gedaan.

Zo’n telomeer is een stukje DNA aan het uiteinde van een chromosoom, en het korter worden ervan hangt samen met veroudering en ziekten als kanker, vaatziekten en osteoporose. In de groep die mindfulness en hatha yoga beoefende, bleven die telomeren langer.

Carlson: ‘Dit onderzoek toont aan dat psychosociale behandelingen zoals mindfulness-meditatie ook essentiële onderdelen van je fysieke gestel kunnen beïnvloeden’.

Na haar vondst verschenen er meer onderzoeken naar het effect van yoga op de telomeerlengte. Vrijwel allemaal met een vergelijkbare positieve uitkomst.

Hardlopen tegen depressie

Naast mindfulness zijn er meer manieren om met ziekte en gezondheid om te gaan die in wetenschappelijk onderzoek dit soort positieve resultaten laten zien.

Dat qigong – zoals Kirsten beoefent – werkzaam is bij zowel mentale als fysieke problemen. Dat toonde een uitgebreid overzichtsonderzoek door Fung Kei Cheng van de universiteit van Hongkong aan.

Enkele andere voorbeelden: creatief bezig zijn verbetert de immuunfunctie en activeert het parasympathische zenuwstelsel, doordat het de hartslag en bloeddruk doet dalen en de cortisol in het bloed vermindert. Hardlopen kan je van de antidepressiva af helpen en een behulpzame instelling kan zelfs de celstructuur van het immuunsysteem veranderen.

Een goede relatie houdt de bloeddruk gemiddeld genomen lager, vermindert de kans op slaapproblemen en beschermt tegen stress. Het herstellen van de energiebalans door middel van therapeutic touch helpt tegen pijn en bij dementerenden tegen onrust. Bij een operatie hebben patiënten minder pijnmedicatie nodig wanneer ze visualisatieoefeningen doen.

De lijst is eindeloos, en we zijn pas net begonnen.

Heilzame nep-reiki

Ook al weten de onderzoekers nog niet hóé het precies werkt, bij de herstellende werking van de geest lijkt een sleutelrol te zijn weggelegd voor de ontspanningsrespons.

Als we rustig en vertrouwend zijn, hoopvol en optimistisch, wordt in de hersenen de aanmaak van neurotransmitters zoals endorfine gestimuleerd. Die brengen het lichaam in een toestand van fysiologische rust; de endorfinen zouden helpen om symptomen te verzachten, pijn te verlichten en de stemming te verbeteren. In die toestand van rust kan het zelfherstellende mechanisme van het lichaam aan het werk.

Zo’n gunstige lichamelijke toestand wordt niet alleen tot stand gebracht door bewezen stressverminderende handelingen, maar ook door alleen te gelóven dat iets werkt. Dat placebo-effect is enorm.

Na het toedienen van placebo’s daalt de bloeddruk, verdwijnen wratten, genezen maagzweren, verminderen darmontstekingen, zakken cholesterolniveaus, ontspannen de kaakspieren en krijgen kale mannen weer haar. Niet omdat er een effectief middel werd toegediend, maar omdat er gezégd werd dat er een effectief middel werd toegediend.

In een studie van de Sonoma State-universiteit werden patiënten onderzocht die chemotherapie kregen. De patiënten die naast de chemo ook een reiki-behandeling ondergingen, reageerden vaker positief op de chemobehandeling dan de patiënten die alleen de standaardbehandeling kregen.

Maar een controlegroep van patiënten die zogenaamd reiki kregen, reageerde óók vaker positief. Geen bewijs voor de werking van reiki, dus (nep-reiki werkte even goed); wél bewijs voor de kracht van gedachten, zorgzame aandacht en de positieve fysiologische reacties die ze oproepen.

Negativiteit maakt vatbaar

Andersom kan het ‘nocebo’-effect net zo sterk zijn: in gezondheid achteruitgaan door te gelóven dat je achteruit zult gaan. Als deelnemers aan een onderzoek verteld wordt dat de pil die ze innemen – een neppil – hoofdpijn als bijwerking kan hebben, dan krijgt een kwart van de onderzochten inderdaad hoofdpijn. Van een néppil, dus.

Onderzoekers denken dat het nocebo-effect vooral wordt veroorzaakt door activering van dezelfde stressrespons die door het placebo-effect juist wordt verminderd. Negatieve overtuigingen, gevoelens van moedeloosheid of wanhoop, boosheid en druk activeren die stressrespons; en de stoffen die dan worden aangemaakt, beperken het afweersysteem en maken vatbaar voor ziekte.

Dat bleek bijvoorbeeld uit een onderzoek naar de bio-chemische en neuro-hormonale basis van het nocebo-effect door de Italiaanse neurowetenschapper Fabrizio Benedetti. Patiënten die in dit onderzoek te horen kregen dat ze pijn zouden ervaren, maar die in feite een onwerkzame stof kregen, voelden inderdaad pijn.

In hun bloed werd het stresshormoon cortisol aangetroffen. Kregen de patiënten vervolgens diazepam, dan voelden ze minder pijn en nam de hoeveelheid cortisol af. Een indicatie dat het stressmechanisme in het spel was. Ook nu weer: alleen omdat deze mensen gelóófden dat ze zich slecht zouden voelen.

Maakbaarheidsgedachte

Dat brengt ons meteen op de weerstand van sommige mensen tegen het betrekken van de geest bij herstel. Want de conclusie zou kunnen zijn dat je positief móét denken als je ziek bent. Omdat je anders je eigen herstel in de weg zit.

‘Logisch dat je daar niet altijd op zit te wachten,’ vindt chirurg Karlien Bongers. ‘Juist als je ziek bent, ben je minder flexibel. Je kunt je als patiënt heel gauw in de steek gelaten voelen. Dat geeft alleen maar meer stress.’

Bovendien werkt de veronderstelling dat je iets moet of kunt met je geest het maakbaarheidsidee enorm in de hand. Alsof je van elke ziekte of aandoening kunt herstellen als je maar positief denkt.

‘Maar als je borstkanker hebt en er is een operatie nodig, dan gaat NLP of een gebedsgenezer je echt niet van die tumor afhelpen,’ aldus Bongers. ‘Die operatie is dan gewoon nodig.’

Overgave aan wat het is, dat is soms het enige dat erop zit, vindt ook Bongers. ‘Maar tegelijkertijd is uit een onderzoek gebleken dat je met positieve gedachten zelfs je genpatroon kunt aanpassen. Met hoop en vertrouwen je ziekte tegemoet treden is dus de moeite van het proberen waard.’