Esther Perel: ‘We moeten eerlijke gesprekken leren voeren’

Het begon met een artikel dat ze schreef in reactie op de affaire van Bill Clinton en Monica Lewinsky, waarna een uitgever haar vroeg een boek te schrijven. Dat werd Erotische intelligentie, over hoe een vaste relatie die zekerheid moet bieden toch spannend kan blijven.

Sindsdien kan Esther Perel (62) zich ’s werelds bekendste relatietherapeut noemen. Ze hield Ted Talks (15 miljoen keer bekeken), schreef een tweede bestseller en maakte een podcastserie waarin we meeluisteren met haar relatietherapie. De nieuwste podcastserie van Esther Perel gaat over werkrelaties.

De faam gaat gepaard met veel reizen en een overvolle agenda. Desondanks houdt Esther Perel twee dagen per week vrij voor cliënten, vertelt ze. ‘Een schilder moet toch schilderen, niet alleen praten over schilderen. Als ik therapie geef, ben ik bovendien niet met mezelf bezig, maar met anderen. Krijg ik geen applaus. Dat houdt me met beide benen op de grond.’

U raakt iets bij veel mensen, heeft u zelf een idee welke snaar?

Esther Perel: ‘Mensen krijgen vandaag de dag veel eenvoudige oplossingen voorgeschoteld. Je moet positief denken, je moet “het” gewoon doen, ga mindfulness beoefenen. Ik laat de complexiteit juist intact, want het leven is complex. Mensen zitten met vragen over hun behoeftes, over wat je aan de ander verplicht bent in een relatie en wat je voor jezelf kunt opeisen.

Dat is nooit simpel. Ik zeg niet altijd nieuwe dingen, ik verwoord wat mensen allang voelen maar waar ze de woorden niet voor hebben. Wat ik beschrijf, is een reflectie van hun leven, de vragen, de moeilijkheden, de druk die ze ervaren. Dan voelen ze: iemand begrijpt het. Dat is bevrijdend.’

Dus u houdt mensen een spiegel voor?

‘Ik heb geen antwoorden. Ik weet niet of iemand bij zijn partner weg moet, nog een kind wil, of de waarheid wil weten, want die heeft consequenties. En ik hoef niet te leven met de beslissing. Maar ik kan wel de complexiteit van de situatie uitleggen en helpen te begrijpen wat er nodig is om tot een antwoord te komen’.

‘Maar soms doe ik meer’, voegt Esther Perel eraan toe. ‘Ik had laatst een stel. Zij vertelde dat ze zich niet meer aangetrokken voelde tot haar man en vroeg: wat moet ik doen? Uit haar verhaal bleek dat ze het hem verweet.

Ik zei: nu moet je toch het licht op jezelf richten en zien wat jouw bijdrage hierin is geweest. Want volgens mij heb jij al een tijd geleden besloten niet meer echt met hem te zijn. Je leeft wel met hem, maar je bént niet met hem. Ik heb gezegd dat ze hem een brief moest schrijven. En dat heeft ze gedaan. Ze heeft hem uitgelegd wat er volgens haar is gebeurd en gezegd dat ze hoopt dat hij wil kijken hoe ze samen verder kunnen.

Af en toe zeg ik dus tegen mensen wat ze moeten doen. In dit geval: je moet je verontschuldigen, je realiseren hoeveel pijn je hem hebt gedaan en dat je de schuld bij hem hebt gelegd. Dus, mevrouw, het is tijd om terug te nemen wat bij jou hoort.

Die manier van denken, dat is hoe ik werk. Ik moedig mensen aan om verantwoordelijkheid te nemen zodat ze vrij zijn, want zolang je de ander veroordeelt – het is jouw fout dat ik me zo voel – ben je van de ander afhankelijk.’

Is dit voorbeeld exemplarisch voor de problemen waar stellen vaak in zitten?

Esther Perel: ‘Het is een van de dynamieken die we dikwijls zien in relaties: hostile dependancy, vijandige afhankelijkheid. Het vijandige is: ik ben boos op jou, want jij bent de reden van mijn ongeluk, van mijn eenzaamheid, van het gevoel dat ik niet meer aantrekkelijk ben.

En als jij de oorzaak bent, dan ben jij ook de enige die de situatie kan veranderen. Dat is de afhankelijkheid. Dus vind ik dat jij moet veranderen om mij gelukkiger te maken. En hoe bozer ik word, hoe meer ik jou nodig heb om minder boos te zijn.’

U stelt dat mensen in de liefde ‘return on investment’ zoeken. Wat bedoelt u daarmee?

‘Eeuwenlang trouwden mensen één keer en konden niet meer uit die relatie wegkomen. Nu kiezen we met wie we willen zijn, maar verwachten we ook alles van die ene persoon: intimiteit, vriendschap, passie, goede seks.

Bovendien moet diegene ons helpen de beste versie van onszelf te worden. Een relatie is daardoor een identiteitsproject geworden. Met enorme verwachtingen. Je hebt gewacht tot je dé partner vond, dingen voor diegene opgegeven, en nu verwacht je een prestatie.

Als het tegenvalt, denk je: voor deze deal had ik niet getekend. Maar met wie sloot je die deal? Met jezelf. De ander was niet op de hoogte van het onzichtbare deel van het contract waarin staat: nu ik met jou ben, voel ik me nooit meer eenzaam, gekleineerd, onzichtbaar – wat het dan ook is dat je wil fixen uit je jeugd. Je klacht is: de ander levert niet. Waar is mijn return on investment? Terwijl in werkelijkheid de verwachtingen irreëel zijn.’

Wat voor problemen brengt dat?

‘We hebben zulke hooggespannen verwachtingen van een partner dat hij of zij eigenlijk alleen maar kan tegenvallen. Dat is één. Dan is er de enorme keuze aan kandidaten. Vroeger in het dorp kon je uit twee mannen kiezen, in de stad uit tien, nu uit duizenden in een app.

Die combinatie van verwachtingen en mogelijkheden leidt tot voortdurende onrust. Want hoe weet je of je met de juiste persoon bent? Je blijft denken: er is een betere. Dus iedereen is bezig met optimaliseren en dat leidt tot frustratie. De keuzevrijheid brengt onzekerheid, zelftwijfel en eenzaamheid.’

Ik zie ook mensen die zich helemaal niet meer durven te binden.

‘Ja, die zie ik ook. Deze mensen redeneren: relaties zouden eenvoudig moeten zijn, harmonisch, en als dat niet zo is dan bewijst het dat we niet de juiste personen voor elkaar zijn. Dat heeft iets gemakzuchtigs.

Mensen vergeten vaak dat een relatie niet alleen gaat over met wie je wilt zijn, maar ook over wie je daarbinnen zelf wilt zijn. Welke delen van jezelf wil je beschermen, de ruimte geven, stimuleren, onderzoeken? Wat verwacht je van een relatie? Daar zouden mensen meer over moeten nadenken.’

Is de romantische liefde, en-ze-leefden-nog-lang-en-gelukkig, nog houdbaar?

‘Zeker wel, maar het is er niet makkelijker op geworden. We leven langer, hebben hoge verwachtingen van elkaar, we willen meer voor onszelf – een carrière, een sociaal leven buiten het gezin. Dus het vergt veel om een goed koppel te zijn.

Om harmonieus samen te leven en toch een spannende relatie te houden, bijvoorbeeld en om je beiden te ontwikkelen zonder dat het ten koste gaat van de ander.

Je moet blijvend naar jezelf en de relatie willen kijken. Eli Finkel, onderzoeker en auteur van The all-or-nothing marriage, zegt daarover: de goede stellen van vandaag de dag zijn betere stellen dan we ooit hebben gehad. Ze zijn gelijkwaardiger, beter voor de vrouwen én beter voor de mannen. Maar deze paren bevinden zich op de Olympus, een top die maar weinig mensen bereiken.’

Hoe ziet u relaties in de toekomst?

‘One-size-fits-all bestaat niet meer, dus we hebben veel nieuwe modellen nodig. Seriële monogamie hebben we al. Er komen ook meer open relaties en polyamoureuze relaties, waarin mensen met twee of drie anderen hun leven delen.

Ik verwacht dat we meer oudere vrouwen met jongere mannen gaan zien. Het beeld van een oudere vrouw die seksueel is en niet moederachtig is nu voor veel mensen nog lastig, maar jong blijven gaat steeds minder te maken hebben met leeftijd en meer met energie en nieuwsgierigheid.

Je ziet ook dat meer mensen in een tweede of derde relatie kiezen voor een latrelatie. Ik ben benieuwd wat voor consequenties dat heeft. Het is al een probleem dat ouders en kinderen vaak niet meer bij elkaar in de buurt wonen, maar als ook partners niet meer samenwonen, wie ziet het dan als de ander zich minder goed voelt, wie denkt er om de medicijnen?’, vraagt Esther Perel.

‘Je voelt niet dezelfde verantwoordelijkheid voor iemand met wie je gaat latten als je 65 bent als voor iemand met wie je al decennia samenleeft. Denk ik.’

Gaan we een herwaardering van langetermijnverbintenissen zien, denkt u?

‘Weet je, lang is toch ook als mensen vijfentwintig jaar samen zijn en dan scheiden? We moeten loskomen van het idee dat “het” gelukt is en dat een relatie goed was, alleen wanneer de een de ander uiteindelijk naar het graf brengt. Een scheiding betekent niet dat je gefaald hebt.

Sterker, misschien was de relatie heel waardevol tot op een zeker moment. Als je ervan uitgaat dat een scheiding betekent dat de relatie niet goed was, ga je de relatie achteraf in dat licht herschrijven. Dat is jammer.’

Waar gaan de meeste relationele conflicten over?

‘Power and control: wie neemt de beslissingen, wie heeft er prioriteit in de relatie? Care and closeness: kan ik op je bouwen, geef je me liefde en affectie? Respect and recognition: zie je me, voel ik me waardevol bij jou?

Dat zijn de drie onderliggende thema’s die Howard Markman, hoogleraar psychologie aan de universiteit van Denver, onderscheidt. Maar zo benoemen koppels dat natuurlijk niet. Ze hebben het over wie wat heeft gezegd of gedaan, of juist niet.’

‘Kijk, uiteindelijk gaat het om de dynamiek.’ Esther Perel gaat ervoor zitten, haar handen op ooghoogte. ‘Je hebt drie dansen. Ofwel mensen zoeken de volle confrontatie’. Ze beweegt haar handen tegen elkaar in tot de vingertoppen raken. ‘Ofwel ze gaan volledig hun eigen weg.’ Haar handen wijken. ‘Ofwel de een zoekt de confrontatie terwijl de ander daarvoor wegloopt.’ De handen zwemmen als vissen achter elkaar aan.

‘Mensen die de confrontatie zoeken, weten precies wat er met de ander gebeurt en hebben overal commentaar op. Mensen die hun eigen leven leiden, zijn de interesse kwijt, of weten niet meer hoe de ander te bereiken. En bij de laatste dans zegt de een: waarom zie je me niet? En de ander: laat me gaan want ik stik.

De dans, de vorm, is dikwijls belangrijker dan de inhoud. Als je in de confrontatiedans zit, maakt het niet uit of je praat over de kinderen, de relatie, werk of geld: over elk onderwerp krijg je ruzie.

Het gaat om de metacommunicatie: wat zeg ik met wat ik zeg of niet zeg, doe of niet doe. Je bent belangrijk, je bent onbelangrijk, ik waardeer je, ik negeer je, ik minacht je, ik hou van je. Ik help mensen inzicht te krijgen in die patronen, want dat is wat ze moeten veranderen.’

Dus het idee dat mensen uit elkaar groeien omdat ze te weinig communiceren is veel te simpel?

‘Ik vind dat helemaal niet kloppen. Wat wil het zeggen als mensen uit elkaar groeien? Ik ben niet meer nieuwsgierig naar je. Of ik voel me angstig over jouw ontwikkeling. Of jij krijgt alle aandacht en waar ben ik? Dat zijn de thema’s’, legt Esther Perel uit. Mensen groeien uit elkaar om redenen. Die moet je achterhalen.’

Welke parallellen ziet u tussen liefdesrelaties en werkrelaties?

‘Ook van ons werk zijn we enorm veel gaan verwachten. We willen niet alleen een baan die brood op de plank brengt, maar een die ons zin geeft, helpt onze identiteit te ontwikkelen, erkenning geeft voor wie we zijn. Mensen praten over hun werk in termen van trouw, autonomie, authenticiteit, kwetsbaarheid en zelfontplooiing. Dat is een heel nieuwe set aan emotionele behoeften.

En met die verwachtingen zie je in het werk dezelfde onrust en zucht tot optimaliseren ontstaan als in de liefde. We nemen niet alleen ontslag omdat een baan niet voldoet, maar omdat we denken dat het elders beter is. Dus we brengen existentiële behoeften, die we vroeger in handen legden van de kerk en God en de gemeenschap, naar de liefde en naar ons werk.

Maar we nemen nauwelijks de tijd om ze tot ontplooiing te laten komen. Zeker de jongere generaties, van millennials tot Generatie Z, zie ik worstelen met de vrijheid en de onrust die dat geeft. Ze snakken naar veiligheid, bevestiging en grenzen.

De relatie met onze managers en collega’s wordt hierdoor ook complexer. Gesprekken gaan niet meer alleen over de inhoud van het werk, maar ook over emoties: loyaliteit, teleurstellingen, verwachtingen.

Dat vereist dat we ook in ons werk naar onszelf leren kijken. Hoe ga ik om met autoriteit? Hoe los ik conflicten op? Kan ik om hulp vragen? We moeten ons bewust worden van ons gedrag en leren eerlijke gesprekken te voeren. Net als in de liefde.’

U heeft al lang een relatie, nietwaar?

Esther Perel telt in haar hoofd… ‘37 jaar.’

Wat heeft u van hem geleerd?

‘Het belang van humor en speelsheid. Hoe dat helpt om alles in proportie te houden, te relativeren.’ Esther Perel voegt er lachend aan toe: ‘En mezelf niet te serieus te nemen als ik denk dat ik gelijk heb.’

En hij van u?

‘Te doen wat hij echt wil. Meer te willen, meer te durven. Hij is wat rustiger van aard. Door mij is hij iets minder timide geworden dan hij van nature is.’

Mooie dynamiek.

‘Ja, zeker.’