Schaamte als opvoedmiddel: liever niet

Je draait met je ogen en je zegt tegen je dochter dat ze naar de keuken moet om een doekje te halen. Met neergeslagen ogen komt ze terug en geeft jou het doekje aan. Je bent je er waarschijnlijk niet bewust van, maar wat je hier eigenlijk doet, is je dochter schaamte aanpraten.

Schaamte is een sociale emotie: ze zet ons aan tot herbezinnen en zorgt ervoor dat we ons socialer gaan gedragen. Omdat we dat vervelende gevoel niet nog een keer willen, passen we ons gedrag aan.

Door een kind die emotie te bezorgen, hoopt een ouder dat het daardoor wenselijker gedrag zal vertonen. Ouders gebruiken schaamte op die manier dus als opvoedmiddel en hopen dat hun kind er iets van leert. Maar leert dat kind wel wat je wilt dat het leert?

Emotioneel terugtrekken

We moeten oppassen met schaamte als regelmatig terugkerend opvoedmiddel. Harde woorden (‘Doe nou eens normaal!’, ‘Jij ook altijd met je…’) betrekken kinderen namelijk niet alleen op hun eenmalige gedrag, maar op hun hele zelf.

Ze denken dus niet: ik deed iets onhandigs, maar: ik bén onhandig. Als schaamte aanpraten de regel wordt, schamen kinderen zich uiteindelijk dus niet meer alleen voor bijvoorbeeld het omstoten van de melk, maar ook voor wie ze zijn.

Ze worden bang voor de reacties van hun vader of moeder op het moment dat er iets fout gaat of ze zich vergissen. Het gevaar bestaat dat een kind zich emotioneel terugtrekt uit de relatie met zijn ouders en op die manier eerder eenzaam en ook angstig wordt.

Stil of agressief

Een kind dat zich angstig voelt, kan twee kanten op. Het kan zich klein maken, onzeker worden en zich minder durven laten zien. Het dekt zich daarmee alvast in, zodat het niet elke keer veroordeeld wordt en die rottige schaamte hoeft te voelen. Of het zal zich juist groot maken en bijvoorbeeld verbaal agressief worden. Daarmee blaft het uit voorzorg van zich af.

En er is nog een gevaar aan schaamte aanpraten. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die zien dat hun ouders schaamte inzetten als middel, datzelfde gaan doen in hun omgeving, zoals bij broertjes, zusjes en vriendjes (‘Wat voetbal jij raar’, ‘Jij kan niet eens…’). Schaamte aanpraten is besmettelijk.

Het is dan ook niet heel vreemd dat veel ouders die schaamte als opvoedmiddel gebruiken er zelf vroeger ook mee zijn opgegroeid. Ik doe ouders soms schrikken als ze ineens het besef krijgen dat ze hun eigen opvoeding in feite aan het herhalen zijn – terwijl ze nog heel goed weten wat een naar gevoel het gaf als je vader of moeder vond dat jij je moest schamen. En zeker als je per ongeluk iets verkeerd had gedaan. Of iets nog niet kon of wist.

Liever trots

Dus wat was aan tafel dan de opvoedkundig koninklijke weg geweest? Je kind stoot per ongeluk een glas melk om. Het schrikt daar natuurlijk zelf ook van, want het was niet de bedoeling. Vertrouw erop dat deze ervaring (‘Ik ben onhandig geweest’) op zichzelf al leerzaam zal zijn.

Is je kind oud genoeg om een doekje te halen, vraag dat dan rustig. En laat het vervolgens de melk zelf opruimen. Als je kind daarmee klaar is, zal het eerder trots zijn dan dat het zich schaamt.

Bronnen o.a.: R. Waller e.a., Parenting is an environmental predictor of callous-unemotional traits and aggression. A monozygotic twin differences study, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 2018

Steven Pont is ontwikkelingspsycholoog, systeemtherapeut en mediator. Hij schrijft columns en boeken over de opvoeding, het gezin en de ontwikkeling van kinderen.