Waarom zelfontplooiing zo populair is

Leef je droom, ontdek je kracht, kom tot bloei: de markt van persoonlijke groei, talentontwikkeling en zelfontplooiing is booming. We geven graag en veel geld uit aan boeken, cursussen, coaching, reizen en andere producten om onszelf te ontwikkelen. Sommige mensen noemen zichzelf zelfs een personal growth junkie. Ze gaan van het ene persoonlijke ontwikkelproject naar het andere om zichzelf beter te begrijpen en te verbeteren. Is dat wel de manier om echt de beste versie van jezelf te worden?

Uit zowel klassiek als uit nieuw onderzoek naar zelfontplooiing blijkt dat je het verst komt als je jezelf en je individuele doelen weet te overstijgen. Je groeit pas echt als het niet meer alleen om jezelf draait.

De top van de piramide

In de jaren ’40 van de vorige eeuw bedacht de Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow de term ‘zelfactualisatie’ voor het proces van zelfontplooiing. Zelfactualisatie zag hij als het afleggen van een weg die uiteindelijk leidt naar de beste versie van jezelf. Hoe die versie eruitziet, is voor iedereen verschillend, net als de weg ernaartoe. De een wil iets betekenen voor de buurt, de ander heeft als doel om prachtig viool te leren spelen en weer een ander wil vooral een wijs mens worden. Pas als je daaraan werkt, kun je echt gelukkig zijn, aldus Maslow.

Maar hij stelde ook dat persoonlijke groei en het bijbehorende geluk voor de meeste mensen helemaal niet is weggelegd. We komen daar volgens hem namelijk pas aan toe als we ons geen zorgen meer hoeven te maken over onze ‘lagere’ behoeften. In zijn beroemde behoeftenpiramide staan eten, drinken en slaap onderaan. Dat is de basis. Daarboven plaatste hij de behoefte aan veiligheid: een dak boven je hoofd, bescherming tegen de elementen en geen geweld of dreiging in je buurt. Daarna komt er ruimte voor liefde en verbondenheid en in het treetje daarboven voor waardering en erkenning. Helemaal aan de top van de piramide kwam volgens Maslow de behoefte aan zelfontwikkeling. Want wie honger heeft of zich niet veilig voelt, zal echt geen energie hebben om stapels boeken te lezen, aan yoga te doen of in een dagboek te schrijven, zo was zijn gedachte. Daardoor zou zelfontwikkeling slechts weggelegd zijn voor een kleine elite: 10 procent van de mensen. De rest van ons zou blijven ‘steken’ in een zoektocht naar al die meer primaire levenszaken.

Een nieuwe kijk

Tegenwoordig zijn psychologen het erover eens dat optimale zelfontplooiing voor veel meer mensen bereikbaar is dan Maslow dacht. Hoewel er natuurlijk meer energie overblijft als je niet op zoek hoeft naar eten of onderdak, houden ook mensen in ontwikkelingslanden zich bezig met kunst, spel en sport. En wie slecht in zijn vel zit of zich eenzaam voelt, kan juist troost halen uit activiteiten die tot persoonlijke groei leiden. Kortom, de praktijk leert dat je je leven helemaal niet eerst op orde hoeft te hebben om je te kunnen ontplooien.

De jonge Amerikaanse psycholoog Scott Barry Kaufman deed onderzoek onder honderden ‘gewone’ mensen en ontdekte dat zelfontwikkeling eigenlijk iets heel normaals is: de meeste mensen doen er in meer of meerdere mate aan. Persoonlijke groei behoort, volgens moderne wetenschappers, zelfs tot het rijtje van allerbelangrijkste menselijke behoeften. Zo belangrijk dat we het onder allerlei omstandigheden blijven nastreven. En dat is niet voor niets. Door te leren, nieuwe dingen uit te proberen en jezelf te verbeteren, stijgen je overlevingskansen. Je wordt bijvoorbeeld beter in het omgaan met problemen en tegenslagen, of je wordt een interessantere liefdespartner en fijnere vriend. Kaufmans onderzoek toonde aan dat naarmate mensen zich meer met zelfontplooiing bezighouden, ze tevredener zijn met hun leven, hun sociale relaties en hun werk. Op het werk presteren ze beter én ze zitten beter in hun vel.

Tien eigenschappen

Maar wie is dan die beste versie van jezelf? Abraham Maslow observeerde zeventig jaar geleden dat mensen die in zijn ogen vergevorderd waren in het proces – zogenoemde ‘zelfactualiseerders’ of ‘superrolmodellen’, zoals Albert Einstein en Eleanor Roosevelt – zich onderscheidden door een aantal persoonlijke eigenschappen. Ze maakten zich bijvoorbeeld niet druk om kleinigheden, hadden een duidelijk doel voor ogen, stelden zich bescheiden en dankbaar op, voelden zich verbonden met de mensheid en durfden tegelijkertijd tegen de stroom in te zwemmen.

Scott Barry Kaufman testte Maslows lijst met kenmerken en kwam tot de volgende tien eigenschappen die wijzen op zelfactualisatie: je telkens opnieuw kunnen verwonderen, jezelf en anderen kunnen accepteren, authenticiteit (trouw zijn aan jezelf en je waarden), gelijkmoedigheid (ofwel psychologisch stabiel blijven onder moeilijke omstandigheden), een hoger doel hebben in je leven, altijd op zoek zijn naar de waarheid, medemenselijkheid, regelmatig piekervaringen hebben (ervaringen waarbij je als het ware boven jezelf uitstijgt en diepe inzichten kunt krijgen), goed aanvoelen wat moreel juist of onjuist is, en een open, creatieve geest hebben. Stuk voor stuk mooie eigenschappen die je helpen een compleet en betekenisvol leven te leiden.

Persoonlijk profiel

Het gaat dus helemaal niet om individuele talentontwikkeling en succes; wie keer op keer kan genieten van het dauw op het gras in de achtertuin, is verder dan iemand die voortdurend foto’s op Instagram post van verre, indrukwekkende bestemmingen. Wie in het dagelijks leven opkomt voor een ander, is misschien verder dan iemand die spirituele groei zoekt in een ayahuasca-ceremonie.

Zelfactualisatie is een groeiproces dat ons leven lang doorgaat. Het belangrijkste, zo stelt Kaufman, is weten welke kenmerken we al hebben en waar ruimte is voor groei. Wat we uiteindelijk bereiken, hangt af van ons persoonlijke profiel. De een zal uitblinken in gelijkmoedigheid en medemenselijkheid, de ander in morele intuïtie en creativiteit. Hoe ons persoonlijke profiel er precies uitziet, hangt af van onze genen en levenservaringen tot nu toe. Zo is de eigenschap gelijkmoedigheid voor zo’n 40 à 50 procent genetisch bepaald. Onze genen bepalen daarbij het plafond: het punt tot waartoe we een eigenschap maximaal kunnen ontwikkelen. Vervolgens bepalen onze ervaringen in hoeverre die eigenschap zich ontwikkelt tot dat plafond.

Stel, je bent van nature niet zo gelijkmoedig: je schiet snel in de stress als dingen tegenzitten. Als je alsnog, door je ouders, op school of later, leert om effectief met stress om te gaan, kun je deze eigenschap nog aardig ontwikkelen. Je zult misschien niet de meest stressbestendige persoon ooit worden, maar kunt uiteindelijk best redelijk met stress omgaan. Maar iemand met juist een sterke genetische aanleg voor gelijkmoedigheid kan daar echt een voorbeeld voor anderen in worden. Kortom: in elk profiel zit rek, dus ontwikkeling is altijd de moeite waard.

Verbondenheid

Eén ding is echter zeker: perfect zullen we niet worden. Ook Einstein en Roosevelt waren soms gewoon saai, irritant, egoïstisch of slecht gehumeurd. Ook voor Maslow ging het al niet om zoeken naar perfectie en het streven naar persoonlijk succes, maar om transcendentie: het gevoel dat je met behoud van je eigen identiteit verbonden bent met andere mensen, de mensheid als geheel en de natuur. En dat je je rol in dit grotere geheel zo goed mogelijk in kunt vullen. Of dat nu als moeder, leraar, kunstenaar of wijze raadgever is.

Lees verder voor tips en oefeningen om deze 10 eigenschappen te versterken.