Je waarden als kompas

Wat vind je het állerbelangrijkst in je leven? Het is een vraag die we onszelf weinig stellen. Op de korte termijn weten we het wel: we willen die deadline halen, minder moe zijn, een schoon huis, promotie, geen ruzie met onze partner en drie kilo afvallen. Maar wat willen we nu eigenlijk met ons leven?

Stilstaan bij je waarden kan helpen om richting te geven aan je leven. ‘Door je waarden te bepalen, stijg je uit boven de waan van de dag,’ zegt Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie.

‘Wij mensen zijn geneigd om ons te laten leiden door emoties: we willen onbehagen vermijden en ons lekker voelen. Maar het vervelende is dat je daardoor alle kanten opvliegt, want emoties zijn veranderlijk en gaan voorbij. Door trouw te zijn aan je levenswaarden, krijg je een hoger doel. Dat helpt je ook prioriteiten te stellen.’

We hebben allemaal ons eigen, unieke setje levenswaarden: die dingen die wij belangrijk vinden in het leven. Heb je bijvoorbeeld vriendschap als belangrijke waarde, dan zal je niet graag een afspraak met een goede vriend afzeggen wegens drukte op je werk.

Als je dan later terugkijkt op je leven, ben je tevreden als vriendschappen inderdaad een grote plaats hebben gehad, en kijk je met spijt terug als je merkt dat je andere zaken te vaak voorrang hebt gegeven.

Waarden en doelen

Een waarde is niet hetzelfde als een doel. Achter eenzelfde doel, bijvoorbeeld een diploma halen aan de universiteit, kunnen verschillende waarden zitten: de een studeert om zoveel mogelijk kennis op te doen, de ander voor de status van het diploma, en weer een ander voor de vrijheid van het studentenleven.

Met het bereiken van een doel ben je dan ook niet klaar met de waarde die erachter zit. Leven vanuit de waarde kennis betekent dat je ook na je studie kennis blijft opdoen, bijvoorbeeld doordat je veel leest en discussieert, of probeert van elke persoon die je ontmoet iets te leren.

Hoewel het misschien lijkt alsof sommige waarden op iedereen van toepassing zijn – wie wil er nu bijvoorbeeld geen plezier, succes en gezondheid? – verschillen mensen onderling in de prioriteit die ze eraan geven.

‘Waarden kun je zien als leidende principes, die ons kunnen helpen bij het nemen van beslissingen,’ zegt Peter Gerrickens, trainer/coach en auteur van het Waarden- en Normenspel.

‘Je kunt je waardenprofiel zien als een kompas waaraan je je eigen gedrag kunt toetsen en waarmee je prioriteiten kunt stellen. Dat maakt je zekerder, ook in de manier waarop je naar de toekomst kijkt. Juist in een complexe samenleving als de onze, waarin we voortdurend keuzes moeten maken.’

Promotie? Nee, bedankt

Het is verleidelijk om ervan uit te gaan dat ons gedrag altijd in lijn is met onze levenswaarden. Maar veel van ons gedrag wordt gestuurd door onze omgeving, zoals de economische omstandigheden, onze vrienden en ouders die iets goed- of afkeuren, of onze baas die ons vraagt om bepaalde dingen te doen.

Als je bijvoorbeeld promotie kunt maken, zul je niet lang twijfelen: promotie betekent immers meer salaris, meer status en meer erkenning. Maar past die hogere functie nog wel bij je waarden? Zou je met een drukkere, verantwoordelijke functie nog genoeg tijd hebben voor vriendschappen, ontspanning, spiritualiteit?

Zo kunnen we onbewust van onze waarden afraken. Soms gaat ons gedrag zelfs lijnrecht tegen onze levenswaarden in, bijvoorbeeld als we eerlijkheid hoog in het vaandel hebben staan, maar hopeloos verliefd raken op een getrouwde man of vrouw en langzaam maar zeker in een buitenechtelijke relatie verzeild raken.

‘Mensen kunnen tot verrassende inzichten komen als ze naar hun waarden kijken,’ vertelt Gerrickens. ‘Een collega heeft weleens een groep begeleid waarvan twee mensen aan het einde van de dag besloten ontslag te nemen. Ze voelden zich al niet zo op hun plaats in hun baan, maar zagen nu heel duidelijk dat de waarden van hun organisatie lijnrecht tegenover hun persoonlijke waarden stonden.’

Anje-Marijcke van Boxtel, directeur van Schouten & Nelissen Coaching: ‘Bij mij gaan de lampjes branden als mensen zich leeg voelen. Ze blijven doorhollen, op de vlucht voor onlustgevoelens, en intussen denken ze: is dit het nou? Ik coachte bijvoorbeeld een hoge manager die heel succesvol was, maar zich altijd ontevreden voelde.

Toen we eens naar zijn waarden keken, bleek samenwerken een van de belangrijkste te zijn. In zijn functie leek daar weinig mogelijkheid toe, maar sindsdien betrekt hij zijn medewerkers vaker bij de besluitvorming – en haalt zo meer voldoening uit zijn werk.’

Motivatie van binnenuit

Stilstaan bij wat je echt belangrijk vindt, kan dus een sterke motivatie zijn om de zaken voortaan anders aan te pakken.

Van Boxtel: ‘Waarden komen van binnenuit: ze vormen je intrinsieke motivatie. En die is veel sterker dan motivatie die van buitenaf wordt ingegeven, bijvoorbeeld omdat iemand je vertelt dat je het anders moet doen.

Het mooie is dat als je volgens je waarden werkt, alles ineens lijkt mee te werken. Waarden hebben een zelfversterkend effect, je staat echt ergens voor.’

Bij de behandeling van eetstoornissen en verslavingen werken therapeuten daarom steeds vaker met waarden. Als cliënten gaan nadenken over wat ze werkelijk belangrijk vinden, zien ze vaak in dat hun probleemgedrag het naleven daarvan in de weg staat: een verslaving drijft hen bijvoorbeeld weg van hun familie, laat ze leugens vertellen en is slecht voor hun gezondheid.

Meer ruimte voor je levenswaarden

Misschien besef je ineens dat sommige waarden te veel aandacht krijgen, en andere te weinig. Je steekt bijvoorbeeld al je energie in het naleven van je waarden loyaliteit en waardering door keihard te werken (uit loyaliteit met je collega’s, en voor de waardering van je baas) en van de ene sociale verplichting naar de andere te hollen (uit loyaliteit met je vrienden, en omdat je bang bent dat ze je anders niet waarderen).

Maar waar zijn de waarden humor en spiritualiteit gebleven, die je eigenlijk nog belangrijker vond? Ben je jezelf niet veel te serieus gaan nemen, en is er nog wel tijd voor bezinning?

Met dit besef kun je meer ruimte maken voor je belangrijkste levenswaarden. Dat kan al in kleine dingen zitten, bijvoorbeeld door vaker de humor van situaties in te zien in plaats van te focussen op problemen, grappige uitjes te bedenken met je partner, lichter te gaan leven.

Of bij de waarde spiritualiteit, door elke ochtend even te mediteren of door een inspirerend boek op je nachtkastje te leggen. Bovendien kun je denken over andere, minder arbeidsintensieve manieren om invulling te geven aan je waarden loyaliteit en waardering.

Symbolische screensaver

Om meer vanuit onszelf te leven, is het wel belangrijk dat we iets met onze waarden doen. Van Boxtel: ‘Nadat je duidelijk hebt wat precies je persoonlijke levenswaarden zijn, moet je ze “ankeren”.

Dat betekent dat je ze concreet gaat maken, bijvoorbeeld door je levendig voor te stellen hoe je dag eruit zou zien als je helemaal volgens je waarden leeft.

Je zou ook een geheugensteun kunnen uitkiezen die je aan je levenswaarden herinnert. Koop een mooie ring die je elke dag draagt, laat je waarden in een screensaver aan je voorbijtrekken, of zoek een symbool, zoals een grappig poppetje dat staat voor humor.

Op deze manier herinner je jezelf aan de bewuste keuze die je hebt gemaakt, namelijk meer naar je waarden te gaan leven. Een andere manier van ankeren is erover te praten met anderen. Zo kom je bovendien op nieuwe ideeën, en krijg je feedback van je omgeving.’

‘Daarnaast moet je in gedachten houden dat het niet allemaal vanzelf gaat,’ zegt Van Boxtel. ‘We zijn nu eenmaal geneigd om naar de korte termijn te kijken, en onze keuzes daarop te baseren. Accepteer dus dat je weleens zult terugvallen in je oude gedrag.’