Het Lucifereffect

Schuilt er een duivel in ieder van ons? Kunnen we uit Gods genade vallen, net als Lucifer, en van een engel in een duivel transformeren? Ja, betoogt psycholoog Philip Zimbardo in zijn boek The Lucifer effect. Understanding how good people turn evil. ‘Mensen willen graag geloven dat er een strikte scheidslijn is tussen goed en kwaad’, schrijft hij, ‘waarbij mensen die verschrikkelijke dingen doen aan de ene kant van deze lijn staan en wij aan de andere kant.’ Maar volgens Zimbardo is het niet iemands persoonlijkheid die bepalend is, maar de omstandigheden.

Aanleiding voor zijn boek waren de martelingen in de Iraakse Abu Ghraib-gevangenis, waarvan de beelden de hele wereld schokten. De piramide van naakte gevangenen met zakken over hun hoofd, de soldaat die een man voortsleept aan een hondenriem, de grijnzende soldaten die met opgestoken duim bij een dode gevangene hurken. De Amerikaanse legerleiding sprak over een paar ‘rotte appels’, niet representatief voor de rest van het leger. Maar Zimbardo heeft een verontrustender boodschap: de soldaten uit Abu Ghraib zijn niet anders dan jij of ik. Het zijn goede appels die in een slechte mand terecht zijn gekomen.

Als de omstandigheden ernaar zijn, is iedereen volgens Zimbardo in staat tot kwaad. Abu Ghraib is misschien ver van ons bed, maar bijna iedereen heeft onder groepsdruk weleens iets slechts gedaan. Snoep gejat met een paar klasgenoten, gemene briefjes in de tas gestopt van dat zielige meisje, kwaad­gesproken van een collega aan wie de rest van de afdeling een hekel heeft. Of simpelweg de andere kant op gekeken als zoiets gebeurde.

Uitbraakpoging

Hoe dun de lijn tussen goed en kwaad is, liet Zimbardo in de jaren zeventig al zien met het Stanford Prison Experiment. In dat klassiek geworden experiment wijst de psycholoog studenten willekeurig de rol van gevangene of bewaarder toe. In het begin zijn zowel de bewaarders als de gevangenen nog wat onwennig in hun rol. Maar nadat de gevangenen een uitbraakpoging doen, loopt de situatie al snel uit de hand. De bewaarders kwellen de gevangenen op allerlei manieren: ze schelden ze uit, dwingen ze oneindig veel push-ups te doen (soms met de voet van een bewaarder op hun rug) en laten ze doen alsof ze seks met elkaar hebben.

Opvallend is hoe niet alleen de proefpersonen, maar ook Zimbardo zelf zich laat meeslepen. Hij gaat zelfs zo op in zijn rol als gevangenisdirecteur dat hij onderhandelt om de locatie te verplaatsen naar een oude gevangenis in de stad – dit omdat hij vreest voor een bevrijdingsactie van een van de eerder vrijgelaten ‘gevangenen’. Zimbardo zelf is dan ook niet degene die de aanzet geeft tot de beëindiging van het experiment. Zijn toekomstige vrouw Christina Maslach schudt hem wakker als ze hevig geëmotioneerd raakt bij het zien van de gevangenen. ‘Het is vreselijk wat jij deze jongens aandoet,’ roept ze. Dat doet Zimbardo besluiten om na zes dagen de stekker uit het experiment te trekken, dat twee weken had moeten duren.

‘De foto’s van Abu Ghraib herinnerden mij aan de ergste momenten uit het Stanford Prison Experiment. De zakken over de hoofden van de gevangenen, de naaktheid, de seksueel vernederende spelletjes…’ zegt Zimbardo. ‘Sommige mensen staan alleen maar aan de goede kant omdat de situatie hen nooit heeft gedwongen of verleid om naar de andere kant over te stappen.’

Anoniem geweld

Welke zaken kunnen ervoor zorgen dat we de grens tussen goed en kwaad overschrijden? In zijn boek zet Zimbardo een aantal factoren op een rijtje.

De eerste is conformisme. ‘Groepen kunnen ons dingen laten doen die we in ons eentje nooit zouden doen,’ zegt Zimbardo. De menselijke behoefte om bij anderen te horen en de angst voor afwijzing zorgen ervoor dat we meegaan met de groep, ook als die groep ongelijk heeft. In een klassiek geworden experiment moesten mensen bijvoorbeeld kiezen welke van drie lijnen net zo lang was als een vergelijkingslijn. De proefpersoon gaf zijn antwoord in een groep met andere ‘proefpersonen’, die expres de verkeerde lijn aanwezen. Wat bleek? Driekwart van de proefpersonen ging tenminste één keer mee met het foute antwoord van de groep.

Een tweede factor is gehoorzaamheid. Mensen zijn geneigd een autoriteit te gehoorzamen, ook als die hun vraagt iets te doen wat tegen hun eigen normen indruist. Tijdens een experiment kregen verpleegsters bijvoorbeeld een telefoontje van een onbekende dokter die hun opdroeg een patiënt een bepaalde dosis medicijnen toe te dienen. Hoewel de verpleegsters wisten dat deze dosis te hoog was, gaven 20 van de 21 verpleegsters toch de opgedragen dosis. Een ander sterk staaltje van blinde gehoorzaamheid vond plaats in verschillende Amerikaanse fastfoodrestaurants. Hier kreeg de bedrijfsleider een telefoontje van iemand die zei dat hij politieagent was. De ‘politieagent’ vertelde de leidinggevende dat een van zijn vrouwelijke medewerkers had gestolen en droeg hem op haar uit te kleden en te fouilleren. Zowel de bedrijfsleider als de werkneemster gehoorzaamde, terwijl de leidinggevende de beller telefonisch op de hoogte hield van wat er gebeurde. Het bekendste onderzoek naar gehoorzaamheid werd echter in de jaren zeventig gedaan door Stanley Milgram. Hij ontdekte dat tweederde van de proefpersonen bereid was om iemand een (nep)schok van 450 volt toe te dienen – ondanks de smeekbeden van het ‘slachtoffer’.

Ook anonimiteit kan bijdragen aan gewelddadig gedrag. Zo ontdekte een cultureel antropoloog dat in culturen waarin soldaten voor de strijd hun uiterlijk veranderen, door bijvoorbeeld uniformen aan te trekken, maskers op te zetten of hun gezicht te schilderen, het meest gewelddadig zijn. ‘In 90 procent van de gevallen waarin oorlogsslachtoffers werden gedood, gemarteld of verminkt, werd dit gedaan door krijgers die eerst hun uiterlijk hadden veranderd en zichzelf anoniem hadden gemaakt.’ Ook in Abu Ghraib mochten de bewaarders elkaar soms niet met hun ware naam en rang aanspreken. Zimbardo citeert een militaire instructie om in bepaalde gevallen de ware identiteit van de medewerkers zo veel mogelijk te verhullen.

Karakter of situatie?

Jaren van sociaal psychologisch onderzoek tonen aan dat de impact van situationele factoren op ons gedrag enorm is. Toch zijn we volgens Zimbardo nog steeds te veel gefocust op de persoonlijkheid van ‘het kwaad’. We zoeken naar bepaalde sadistische trekjes of een afwijkende opvoeding die mensen tot monsters maken, in plaats van te zorgen dat de omstandigheden ons niet verleiden tot wangedrag.

Daarom heeft Zimbardo in de Abu Ghraib-processen getuigd ten gunste van een van de militairen, Ivan ‘Chip’ Frederick. ‘Toen Frederick werd aangesteld in Abu Ghraib, was hij precies zoals een van onze aardige jonge mannen van het Stanford Prison Experiment,’ zei Zimbardo hierover in de New York Times. ‘Daarna was hij als een van onze ergste bewaarders.’ De reden? ‘Je had mensen die hem vertelden om de gevangenen “klaar te maken voor ondervraging”. Hij werkte veertig dagen zonder ophouden in diensten van twaalf uur. De gevangenis was overvol, gevaarlijk, vies en lag continu onder vuur.’ Zimbardo wil Frederick niet van zijn verantwoordelijkheid ontslaan, zegt hij. Maar de schuldigen bevinden zich zeker niet alleen aan de onderkant van de hiërarchie. Ook de legerleiding en uiteindelijk president Bush zijn verantwoordelijk. Zij zorgden er immers voor dat Frederick en de andere soldaten in de fout gingen.

Lessen in ongehoorzaamheid

Na elke collegereeks bespreekt Philip Zimbardo de consequenties van zijn onderzoek met zijn studenten. Op zijn website somt hij een aantal tips op om te oefenen in tegendraadsheid en gezond wantrouwen jegens autoriteiten.

Een paar van zijn adviezen: vermijd situaties waarin je volledig bent afgesloten van familie en vrienden of van onafhankelijke informatie – dat maakt erg kwetsbaar voor beïnvloeding. Wees kritisch en alert op de mechanismen van ‘groupthink’. Benadruk je individualiteit en die van anderen; zeg luid en duidelijk je naam, maak oogcontact en nodig de ander uit dat ook te doen.

Durf je fouten toe te geven. ‘Ik had het mis’, ‘ik heb een vergissing gemaakt’, ‘ik ben van gedachten veranderd’ – het zijn de drie moeilijkste zinnen ter wereld, schrijft Zimbardo, maar ze voorkomen dat je slecht gedrag probeert te rechtvaardigen en verder gaat op de ingeslagen weg.

Tot slot: neem verantwoordelijkheid. Stel je voor dat alles wat je vandaag hebt gedaan, voor het gerecht komt. Niemand zal het excuus accepteren dat je ‘alleen maar deed wat je opgedragen werd’ of ‘dat alle anderen het ook deden’. Uiteindelijk draag jij alleen de verantwoordelijkheid voor je daden.

‘Ik hoorde mezelf meebrullen met de zware jongens’

Rob (42): ‘Als trouwe Ajax-supporter ging ik op m’n 23ste met zes vrienden naar de Europacupfinale Ajax-KV Mechelen in Straatsburg. In de supportersbus zat de stemming er goed in. We moesten winnen, vonden we – alleen al vanwege “overloper” Aad de Mos, trainer van Mechelen, maar ex-trainer van Ajax. Het was leuk spannend.

De politie in Straatsburg reageerde nerveus op de invasie van opgewonden Ajax-supporters. Dat slaat dan toch een beetje op je over. In de chaos belandden mijn vrienden en ik op een onrustige tribune, tussen de “zware jongens”. Spoten ze verdomme ook nog eens traangas over ons heen. Eerst word je daar wel stil van, ja, maar daarna word je pissig. Dus hoorde ik mezelf opeens luidkeels meezingen op het deuntje van Yellow Submarine: “Aad de Mos is seropositief, seropositief, seropositief!” Het voelde als een goede grap. Wrang. Taboe. Ik brulde lekker mee. Het gaf zelfs een soort kick.

Pas in de bus terug drong tot me door wat ik allemaal had staan roepen en sloeg de schaamte toe. Ik zie mezelf als een individualist met een groot rechtvaardigheidsgevoel. Ik liet me nooit leiden door de groep. Wat had me dan nu bezield?’

– The Lucifer effect. Understanding how good people turn evil, Philip Zimbardo, Random House, $ 17,95. Hier vind je meer informatie en tips om groepsdruk te weerstaan.