Waarom het ook voor volwassenen goed is om te spelen

Op de keukentafel van mijn ouderlijk huis werd met enige regelmaat ijshockey gespeeld. Starre spelertjes stonden op een plastic ijshockeyveld van nog geen vierkante meter met minuscule sticks te zwiepen tegen een puck ter grootte van een dubbeltje.

Getik van het plastic werd afgewisseld met – uitsluitend in steenkolenduits – geschreeuwde commentaren. ‘Du hast er nichts von gebacken!’ als de keeper de puck niet uit het doel wist te houden, en uiteraard een secondenlang ‘Tooor!’ als er was gescoord. Er werd gehijgd, gejuicht en gelachen zoals kinderen dat doen als ze helemaal opgaan in hun spel.

Maar het waren geen achtjarigen die aan het spelen waren. Het was mijn vader, het grootste kind dat ik ken, en een vriend van hem.

Voor een puber was het moeilijk voor te stellen dat deze kleuters van vijftig de volgende dag in de rechtszaal serieuze beslissingen over schuld en onschuld zouden nemen. Ik schudde mijn hoofd en probeerde me te concentreren op mijn huiswerk.

Maar mijn vader was zo gek nog niet. Nieuw onderzoek naar de functie van spelen laat zien dat ein bisschen Spielerei goed is voor het brein, en dat juist de succesvolste mensen hun leven lang speels blijven.

Sterker dan andere driften

Waarom spelen wij en andere dieren? Met die vraag hebben onderzoekers jarenlang geworsteld. Spelen is mal, frivool en schijnbaar doelloos gedrag.

Evolutionair gezien lijkt het niet direct nuttig. Er zijn zelfs veel goede redenen om niet te spelen: het kost tijd en energie en kan heel gevaarlijk zijn.

Uit een onderzoek bleek dat van 26 zeehondenpups die werden gedood door roofdieren er 22 werden gegrepen toen ze aan het spelen waren en de omgeving niet goed meer in de gaten hielden.

Ook berggeitjes storten geregeld in een ravijn tijdens het ravotten. Tijd die wordt besteed aan spelen kan niet worden gestoken in het vinden van voedsel of een schuilplaats.

Toch overwint de behoefte te spelen soms de sterkste overlevingsdriften. Dat ontdekte sleehondendrijver Brian LaDoon toen hij op een novemberdag op de Noordpool een vermagerde en hongerige ijsbeer op een van zijn sleehonden zag aflopen.

LaDoon werd echter geen getuige van een bloedbad, maar van een bijzondere ontmoeting. De hond kwispelde en boog voor de beer, die deze uitnodiging om te spelen aannam.

Een kwartiertje rollebolden de twee door de sneeuw, waarna de ijsbeer weer vertrok. Nog steeds met een lege maag, maar zijn trek in plezier bevredigd. Twee weken lang kwam de ijsbeer elke avond langs bij zijn speelkameraad.

Oefenen voor het leven

Als de behoefte om te spelen zo sterk kan zijn, argumenteert de Amerikaanse psychiater en speelexpert Stuart Brown, dan moet ze wel héél belangrijk zijn.

Een van de populairste theorieën over spelen stelt dat het ons voorbereidt op de rest van ons leven. Tijdens het spel kunnen we ongestraft oefenen met vaardigheden die we in de toekomst nodig hebben voor serieuze zaken. Die oefening is zó belangrijk, dat we de risico’s op de koop toe nemen.

Hoewel deze theorie voor een deel klopt, geeft ze niet de volledige verklaring. Uit een Schots onderzoek bleek namelijk dat jonge katjes die niet mogen spelen, later toch prima jagers worden. De arme poesjes krijgen echter wel op een andere manier een achterstand.

Ze kunnen vriend niet van vijand onderscheiden, ze slaan de plank mis als een andere kat een sociaal signaal geeft, ze reageren erg agressief of juist teruggetrokken. Ze ontwikkelen, kort gezegd, geen emotionele en sociale intelligentie.

De laatste jaren stapelt zich het bewijs op voor het feit dat spelen essentieel is voor de groei en vorming van het brein. En niet alleen voor de motorische gebieden, zo werd aangetoond door onder anderen Jaak Panksepp, emeritus hoogleraar neurowetenschappen aan de Bowling Green State University in Amerika.

Hij liet bijvoorbeeld zien dat actief spelen leidt tot meer aanmaak van neurotrofine, dat de zenuwgroei bevordert, in twee hersengebieden: de amygdala, waar emoties worden verwerkt, en in de dorsolaterale cortex, een belangrijk gebied voor het nemen van beslissingen. Als die gebieden zich goed ontwikkelen, verbetert de vaardigheid in het omgaan met problemen.

Mentale souplesse

De Canadese neurowetenschapper Sergio Pellis ontdekte dat jonge ratjes die met alleen volwassen ratten opgroeiden, en dus niet konden spelen, een slechter ontwikkelde prefrontale cortex hadden.

Dat is het hersengebied dat belangrijk is voor het nemen van beslissingen in verschillende situaties. Volgens Pellis betekent dit dat deze ratten zich minder goed zullen kunnen aanpassen aan subtiele veranderingen in de sociale wereld.

Het grote voordeel van spelen lijkt dus te zijn dat het ons brein flexibel maakt en openstelt voor een veranderende wereld. De Amerikaanse evolutionair bioloog Marc Bekoff stelt dat spelen de beste manier is voor een dier om een diverser en flexibeler gedragsrepertoire te krijgen.

‘Ik denk dat spelen een training is voor het onverwachte,’ zei Bekoff daarover in The New York Times. ‘Het leidt tot een mentale souplesse en een breder gedragsvocabulaire; en die helpen het dier succesvol te zijn bij partnerselectie, groepsdominantie, het voorkomen van gevangenschap en het vinden van voedsel.’

Inhaalmanoeuvre

Als de hersenen zijn volgroeid, stoppen de meeste dieren met spelen. Maar er zijn soorten die het hun hele leven blijven doen.

Volwassen nijlpaarden willen onder water nog weleens een koprol achterover maken, bizons zijn uitbundig loeiend gesignaleerd terwijl ze op vier poten over een bevroren meer glibberden, en raven glijden lachend van besneeuwde hellingen. Gewoon, voor de lol.

En wij mensen? De mens is volgens speeldeskundige Stuart Brown de grootste speler van alle dieren. Volgens hem is het zelfs de bedoeling dat we ons hele leven blijven spelen. Zo blijven we openstaan voor veranderingen. Misschien zijn we wel de flexibelste diersoort op aarde.

Brown, die in de Verenigde Staten het National Institute for Play oprichtte, stelt zelfs dat spelen net zo essentieel is voor ons brein als slaap. Als dieren niet mogen spelen gaan ze, net als bij een gebrek aan slaap, het tekort inhalen.

Dat wordt ‘rebound spelen’ genoemd, spelen van de weeromstuit. De dieren gaan als een dolle klieren na een periode dat dat niet mogelijk was.

Hoewel het niet is onderzocht, denkt Brown dat ook mensen een sterkere behoefte krijgen te spelen als ze een tijd te serieus hebben moeten zijn. Denk aan kinderen die na een lange autorit meteen de tuin in rennen. Of een volwassene die zich na een lange werkweek in het uitgaansleven stort.

Volwassenen met een ‘speeltekort’ zijn er volgens Brown slecht aan toe. ‘Ze verliezen hun optimisme, worden somber en raken vastgeroest,’ schrijft hij.

Brown onderzocht meer dan zesduizend ‘speelgeschiedenissen’ van allerlei soorten mensen. Uit zijn psychiatrisch onderzoek naar moordenaars in de gevangenissen van Texas concludeerde hij dat ze in hun jeugd vaak maar heel beperkt hebben kunnen spelen. Nobelprijswinnaars, topwetenschappers en kunstenaars hadden hun hele leven juist veel gespeeld. Sterker nog, zij speelden nog steeds!

Gek mogen doen

Voldoende spelen in je volwassen leven is de smeerolie voor je brein. Alles loopt soepeler. ‘Uit onderzoek blijkt dat mensen die blijven spelen minder vatbaar zijn voor dementie en andere neurologische problemen. Ze lopen ook minder kans op hart- en vaatziekten,’ stelt Brown.

‘Als we spelen, staan we open voor mogelijkheden en de vonken van nieuwe inzichten en gedachten,’ concludeert hij. ‘We zijn door de natuur gebouwd om op te bloeien door middel van spel.’

Helaas vergeten veel volwassenen voldoende te spelen. Vooral vrouwen, stelt Barbara Brannen, auteur van het boek The gift of play. Why adult women stop playing and how to start again. Mannen doen vaker dan vrouwen aan teamsporten (of kijken ernaar), knutselen in hun vrije tijd, of koken voor hun plezier.

Vrouwen sporten om af te vallen en koken omdat er nou eenmaal monden moeten worden gevoed. Ze voelen zich vaak zo verantwoordelijk voor hun gezinsleven en hun werk, dat plezier maken bij hen onder aan hun lange to-do-lijst bungelt.

Spelen is een gemoedstoestand, niet per se een activiteit. Voor de een is tennissen spelen, voor de ander betekent het niets dan frustratie en voor een derde is het een broodwinning. Het gevoel dat een activiteit oproept, is dus het belangrijkst.

Ga je erin op? Heb je zin om het nog een keer te doen? Vergeet je de tijd? Dan ben je waarschijnlijk aan het spelen. Of het nu op de werkvloer is, in het park, of op de bank met een boek.

Hoe krijgen we onze speelsheid weer terug? ‘Begin eerst eens met je speelgeschiedenis te onderzoeken,’ zegt Stuart Brown. ‘Zorg dat je veel in aanraking komt met spelen, speel met dieren en kinderen, en geef jezelf toestemming om “gek” te doen.

Experimenteer met nieuwe manieren om je uit te drukken. Oefen – want als je al lang niet meer gespeeld hebt, zal het niet automatisch gaan. Je moet er tijd voor uittrekken. Zorg ervoor dat je zoveel mogelijk in een omgeving en bij mensen bent die spel en speelsheid bevorderen.’

Maar de snelste manier om speelsheid een nieuwe impuls te geven, zegt Brown, is iets fysieks te gaan doen. ‘Ga gewoon bewegen! Wandel, spring, dans, gooi een bal. We beginnen te leven door beweging.’ Misschien dat je er over een tijdje wel steenkolenduits bij durft te praten. Probier es aber eins, es sal sie gut tun!

Meer lezen over spelen?

• Stuart Brown, Play. How it shapes the brain, opens the imagination, and invigorates the soul, Penguin, € 25
• Barbara Brannen, The gift of play. Why adult women stop playing and how to start again, IUniverse, € 13,99