Neurofeedback als oplossing voor ADHD

‘Kijk,’ zegt Heidi, ‘zo deed ik dat.’ Ze zoekt de juiste afstand op een meetlint, trekt het lint strak over haar kruin naar achteren, gaat vanaf het zo gevonden punt een tweede exact afgepast eindje naar links en plakt dan een elektrode op haar achterhoofd. Ter hoogte van haar oren kleven al twee elektrodes. Ze is nu met drie snoertjes aan de computer verbonden.

Alsof het weer februari 2009 is, zo zit Heidi tegenover neurofeedbacktherapeute Sabine de Ridder bij de Nijmeegse psychologenpraktijk Brainclinics. Een jaar geleden moest ze een paar keer langskomen om te leren waar ze de elektrodes precies moest plakken om haar trainingen ook thuis in Almere zinvol te laten verlopen. Nu zit ze hier om ons te laten zien wat ze in de maanden daarna vanachter haar eigen computer heeft gedaan. Dat doet ze graag, want ze is dolblij met het effect dat de neurofeedbacksessies bij haar hebben gehad. Stralend zegt ze tegen De Ridder: ‘Ik ben net aan een boek begonnen, weet je dat? Ik léés! Een bóék!’

Een ander mens

Heidi (32) had een aandachtstekort-hyperactiviteitstoornis, beter bekend als ADHD. Hoewel – ‘had’ kunnen we volgens Sabine de Ridder beter niet zeggen. Heidi hééft ADHD. Alleen kan ze daar nu goed mee omgaan, dankzij neurofeedback. ‘Daarmee leren ADHD’ers één ding tegelijk doen en zich beter concentreren,’ zegt de psychologe. ‘Maar het is nadrukkelijk geen wondertherapie die een nieuw persoon van je maakt. Dat zou ook griezelig zijn! Iemand met ADHD zal door neurofeedback echt niet ineens heel rustig worden. Het blijft altijd een gevoeligheid. Dat benadrukken we ook tijdens de intake: dat mensen wel realistische verwachtingen moeten hebben.’

Ondertussen voelt Heidi zich toch echt een ander mens sinds ze de neurofeedbacktherapie bij Brainclinics deed. Ze slikt geen medicijnen meer en kan zich niettemin goed concentreren. ‘Stukken beter zelfs dan toen ik nog Ritalin nam,’ zegt ze. ‘En zónder de bijwerkingen die die pillen hadden. Daar sliep ik bijvoorbeeld slecht van.’

Er is nog een groot verschil, vervolgt ze: ‘Toen ik medicijnen slikte, dacht ik vaak: “Ben ík dit nog wel?” En dat denk ik nu helemaal niet. Ik weet gewoon: dít ben ik!’

En die nieuwe ‘ik’ is heel anders, veel rustiger en gestructureerder. ‘Mijn hoofd is heerlijk leeg geworden,’ zegt Heidi. ‘Ik deed altijd vier dingen tegelijkertijd – doodvermoeiend. Maar nu kan ik als een normaal mens gesprekken voeren zonder tegelijkertijd in gedachten boodschappenlijstjes te maken en met één oog het Journaal te volgen. En ik maak de dingen waaraan ik begin nu ook af. Vroeger lukte het me niet eens een brief van school van begin tot eind te lezen.’ Tegen De Ridder: ‘Weet je nog hoe ik je na een paar sessies helemaal uitgelaten belde omdat ik het reglement van de zwemschool van mijn kinderen van A tot Z had gelezen?’

Zo werkt neurofeedback

Oké, tijd voor een kleine demonstratie. Heidi draait zich een kwartslag van het gezelschap af, gaat ontspannen zitten en richt haar blik strak op het scherm. Daar zijn al een tijdje twee balken – een smalle rode en een brede groene – schijnbaar zonder patroon aan het stijgen en dalen.

De groene, daar gaat het om. Die staat voor de hersengolven in het gebiedje recht onder de plek waar Heidi zojuist met uiterste precisie de derde elektrode heeft geplakt: haar linker pariëtaalkwab. Daar was het bij haar namelijk opvallend onrustig, bleek uit het eeg dat bij haar intake in februari 2009 werd gemaakt. ‘Er waren bèta spindles te zien,’ licht De Ridder toe. ‘Dat duidt op geïrriteerdheid van de hersenschors. Typerend voor Heidi; ze is heel prikkelgevoelig, alle zintuigindrukken komen ongefilterd door. Een van de dingen waaraan we bij haar dus gewerkt hebben, is het naar beneden trainen van die bèta-activiteit.’

De computer laat kort een onaangename bromtoon horen. Een blik op het scherm leert dat de groene balk flink hoog staat. Heidi’s linker pariëtaalkwab vertoont kennelijk op dit moment weer even die kenmerkende chaotische activiteit. ‘Komt door alle afleiding hier,’ lacht ze, en ze haalt even diep adem. Meteen zakt de balk weer naar de onderrand van het scherm en klinken opnieuw zachte, hoge tonen die aan een pianoconcert van Debussy doen denken. Aan Heidi de taak de tonen zo aangenaam en de balk zo laag mogelijk te houden.

Blijvende verandering

En jawel, het lukt haar. De groene balk blijft vriendelijk tegen de onderrand pingelen. Met zo af en toe een brommetje naar boven, als ze zich weer even bemoeit met het gedoe om haar heen – de therapeute die de verslaggeefster uitlegt wat de computer precies registreert, de fotografe die zich in bochten wringt om Heidi mét beeldscherm in haar lens te vangen. Maar de nare toon blijft verder uit. Kral heeft de onrust in haar hoofd bedwongen.

Tussen februari en juli 2009 deed Heidi twee tot drie keer per week oefeningen als deze, vanachter haar computer thuis in Almere. Online, zodat therapeute Sabine de Ridder in Nijmegen ondertussen het programma kon besturen en Heidi’s hersenactiviteit kon interpreteren. Van tevoren belden ze altijd even om te bespreken hoe het met Heidi’s klachten ging en om te checken of de elektrodes goed geplakt zaten.

Het eindresultaat van al die sessies bleek in de zomer tijdens een uitvoerige nacontrole in Nijmegen: Heidi’s eeg was veranderd. De elektrische activiteit van haar brein oogde niet meer als die van een snel overprikkelde ADHD’er. En De Ridder denkt dat dat nu – weer een paar maanden later – nog steeds zo is: ‘We gaan ervan uit dat haar breinactiviteit blijvend veranderd is.’ Oftewel: volgens Brainclinics heeft Kral haar eigen hersengolven duurzaam onder controle, waar ze ook is, wat ze ook doet. En daar komt geen bewuste actie bij kijken. Door de trainingen is de neiging van haar linker pariëtaalkwab om gretig in te zoomen op alles wat er om haar heen gebeurt, gewoon verdwenen.

Heidi zelf is daar ook van overtuigd. Niet alleen omdat ze zelf voelt dat ze stukken rustiger is, zelfs nu ze al maanden niet meer heeft getraind. Ook haar omgeving zegt dat ze is veranderd. Zoals een van haar kinderen onlangs opmerkte: ‘Mama vergeet de gymkleren niet meer.’

Maar wat is er dan precies gebeurd? Heeft ze een trucje geleerd om haar hoofd doorlopend bij de les te houden? Nee, zegt Heidi; van trucjes is geen sprake, er komt geen doelgerichte handeling aan te pas. Nu niet en ook niet tijdens de therapie. Bij de meeste oefeningen kon ze amper zeggen wat ze precies deed. Het enige wat ze weet, is dat de balkbewegingen op het scherm haar duidelijk maakten dat ze in haar hoofd op dat moment kennelijk ‘iets’ deed wat goed uitpakte, en dat ze dat ‘iets’ na enig oefenen steeds sneller en beter deed.

Maar hoe kan dat ‘iets’ waarvoor ze nooit echt woorden heeft kunnen vinden en wat ze amper bewust kan toepassen, haar maanden na dato nog steeds bij de les houden? ‘Vergelijk het met leren fietsen,’ zegt Martijn Arns, biologisch psycholoog en directeur van Brainclinics. ‘Kun jij zeggen hoe je op twee wielen overeind blijft? Nee – en toch hoef je er, als je het eenmaal kunt, nooit meer bij na te denken. Zulke dingen leer je impliciet; om ze vervolgens nooit meer te verleren. Dat geldt dus ook voor het beïnvloeden van je eigen hersenactiviteit. Daar zijn veel sessies voor nodig. Maar dan is het effect ook blijvend.’

Scepsis bij verzekeraars

Heidi had meer dan dertig trainingssessies nodig om haar ADHD onder controle te krijgen. Ze is geen uitzondering. De meeste klanten van Brainclinics – volwassenen en kinderen – komen op zo’n dertig à veertig sessies uit.

En dat is een dure grap, zeker als je het zelf moet betalen. Want één sessie kost al minstens tachtig euro en lang niet alle ziektekostenverzekeraars vergoeden de behandeling. Ze vinden dat neurofeedback niet evidence based is: de werkzaamheid ervan zou niet wetenschappelijk bewezen zijn. Twee jaar geleden besloot het College van Ziektekostenverzekeraars (cvz) daarom dat de behandelingen in principe niet meer worden vergoed.

‘De verzekeraars hadden geklaagd over de oplopende kosten,’ weet gz-psycholoog Rien Breteler, neurofeedbackonderzoeker aan de Nijmeegse Radboud Universiteit. ‘Vreemd, want medicijnen tegen ADHD vergoeden ze probleemloos, hoewel daarvan bekend is dat het effect meteen verdwijnt zodra je ermee stopt. Terwijl het heel aannemelijk is dat het effect van neurofeedback blijvend is. En: neurofeedback duurt een paar maanden, terwijl je medicijnen jarenlang slikt.’

Neurofeedback bewezen effectief, aldus onderzoekers

Maar, vervolgt hij, er is een goede kans dat neurofeedback bij ADHD binnenkort weer in de basisverzekering komt, waarmee in ieder geval de eerste acht sessies weer voor iedereen worden vergoed. Vorige zomer publiceerde hij namelijk samen met onder anderen therapeute Sabine de Ridder en Brainclinics-directeur Martijn Arns een artikel waarin ze de uitkomsten samenvoegden van vijftien internationale onderzoeken die volgens hen voldeden aan alle wetenschappelijke criteria. Hun conclusie: neurofeedback is wel degelijk bewezen effectief bij ADHD. Vooral bij aandachtsklachten en impulsiviteit, zo preciseren ze; hyperactiviteit bleek iets minder vatbaar voor deze methode.

‘Onze meta-analyse is voor het cvz mede aanleiding om opnieuw naar de vergoedingen te gaan kijken,’ meldt Breteler. Als Heidi geluk heeft, kan ze straks haar zoontje van zes dus zonder extreem hoge kosten bij Brainclinics aanmelden voor een behandeling. Want bij hem is anderhalf jaar geleden ADD vastgesteld – de aandachtstekortstoornis die zij ook heeft, maar dan zonder de fysieke hyperactiviteit.

‘Hij heeft nu net die hele poppenkast achter de rug van diagnostisch onderzoek, ergotherapie en dergelijke. Ik gun hem even rust,’ zegt Heidi. ‘Maar zodra hij aangeeft dat hij neurofeedback wil, gaan we naar Nijmegen – hoe dan ook! Ik heb tot mijn achttiende niet geweten wat ik had, ik was altijd dat lastige kind waarbij de dingen nooit lukten, al deed ik nog zo mijn best. Dat gaat onze zoon niet gebeuren. Hij slikt nu medicijnen, maar hij hoeft maar aan te duiden dat hij het wil en we bellen Sabine.’

Je lichaamssignalen meten en meteen bijsturen

Neurofeedback is een vorm van biofeedback: daarbij worden je lichaamssignalen gemeten en direct zó aan je gepresenteerd, dat je erop kunt reageren. Het is al een vorm van biofeedback als je jezelf weegt en bij een te hoog gewicht besluit die dag niet te snoepen. Maar de term wordt vooral gebruikt voor hightechmethodes waarbij interne lichaamssignalen worden gemeten die normaliter ontsnappen aan onze waarneming; bijvoorbeeld spierspanning, hartritmevariabiliteit of, zoals bij neurofeedback, de elektrische activiteit in bepaalde delen van het brein. De meetgegevens worden omgezet in computerbeelden die de gebruikers direct krijgen te zien. Zij kunnen dan de beelden in de gewenste richting bijsturen.

In het voorbeeld van de weegschaal weet iedereen welke gedragsverandering het gewenste resultaat heeft. Maar bij de meer geavanceerde toepassingen is het vaak onduidelijk hoe je de meetuitslagen kunt beïnvloeden. Toch blijken de meeste mensen prima in staat om bijvoorbeeld hun hartslag of hersenfrequenties te reguleren, als ze maar vaak genoeg worden beloond wanneer ze het ‘goed’ doen.

In alternatieve kringen wordt neurofeedback wel aangeprezen als wondermiddel tegen allerlei aandoeningen. Maar de psychologen van de Nijmeegse praktijk Brainclinics beperken zich bewust tot inzet van neurofeedback bij ADHD en ADD en slaapproblemen; alleen daar is volgens hen de werkzaamheid vastgesteld.