Ik gaap, jij gaapt

Allereerst blijft gapen zelf een raadsel voor de wetenschap. Er zijn tegenwoordig hele conferenties over chasmologie – gaapkunde –, waarop je kunt horen over foetaal gapen en over gapen tijdens het voorspel (sekstherapeuten horen cliënten vaak klagen over gebrek aan belangstelling van hun partner, maar sommige mensen gapen uit verlangen). Ook veel dieren doen het, van hagedissen tot olifanten en van vissen tot vogels.

Ik weet niet of insecten gapen, maar het is een miljoenen jaren oude reflex, waarover nogal wat theorieën bestaan. Deze reflex zou dienen om zuurstof naar de hersenen te brengen, oververhitte hersenen af te koelen, de spieren te strekken (want het gaat samen met pandiculeren – het zichzelf uitrekken), of om de bedtijd binnen de groep te synchroniseren. Dat laatste dus via aanstekelijkheid.

Un bon bâilleur en fait bâiller dix, zoals de Fransen zeggen: ‘Een goede gaper brengt er tien aan het gapen.’ Bij de mens is dit inmiddels onderzocht en we weten dat het samenhangt met empathie. Personen met een hoog empathisch vermogen zijn gevoeliger voor het gapen van anderen. Omgekeerd hebben autistische personen die gevoeligheid niet. Dit laatste past in het idee dat het zich via de identificatie met anderen verspreidt.

Het verband met empathie

We begonnen ons onderzoek naar gapen bij apen met een soort tekenfilms. Dit omdat we onvoldoende videobeelden van gapende chimpansees hadden. We toonden ze drie­dimensionale animaties die er goed uitzagen, maar toch geen echte apen voorstelden.

De apen gaapten echter als gekken als ze naar de filmpjes keken en toonden dus dat aanstekelijkheid van dit gedrag niet puur menselijk is. Andere onderzoekers vonden hetzelfde bij bavianen en honden. Probeer het thuis eens uit: sommige honden gapen zodra ze hun baasje zien gapen.

Bij bavianen was al opgemerkt dat ze vooral gaapten nadat een familielid of nauwe vriend of vriendin het gedaan had. Dit duidt erop dat de aanstekelijkheid met empathie te maken heeft, want ook empathie is meer gebruikelijk onder individuen die elkaar goed kennen.

Sociaal gedrag

Het gaat dus niet alleen om de waarneming dat iemand anders de mond opent en sluit, maar ook om wie het doet. Ik vertaal het nu even naar de mens, maar in feite is dit soort onderzoek bij onze soort nog nooit gedaan.

Toen wij voldoende video’s hadden geschoten, lieten we onze chimpansees beelden zien van gapende groepsgenoten of gapende vreemden. Chimpansees houden niet van vreemden, maar ze hadden volop belangstelling voor de video’s. Ze gaapten echter alleen bij de video’s van groepsleden, dus ze negeerden al het gegaap van apen die ze niet kenden.

Niet dat dit een antwoord geeft op de vraag wat het nut kan zijn van een reflex die de gemiddelde mens een kwart miljoen maal tijdens zijn leven vertoont. Maar het bevestigt wel dat gapen zich via sociale relaties verspreidt.

Frans de Waal, hoogleraar Psychologie en columnist Psychologie Magazine, emory.edu