Van buiten 17, van binnen 12

De verwarrende wereld van een vroege puber

Ze draagt een strakke spijkerbroek en heeft haar ogen geraffineerd opgemaakt met eyeliner. Soms rookt ze stiekem een sigaret. De helft van de tijd loopt ze te bellen; meestal met haar vriendje van 17. Zelf is ze 13, maar dat zou je niet zeggen als je haar ziet. Op school voelt ze zich niet thuis, ze vindt haar klasgenoten kinderachtig. De vrienden van haar vriendje zijn spannend, maar ook bij hen voelt ze zich ongemakkelijk omdat zij veel beter lijken te weten wat er te koop is. En haar ouders – die begrijpen haar al helemáál niet.

Bij meisjes begint de puberteit als ze gemiddeld 10 jaar zijn, bij jongens op hun 12e. Gemiddeld doen ze allebei drieënhalf jaar over deze periode waarin ze geslachtsrijp worden. Maar sommige kinderen beginnen een stuk vroeger te puberen dan hun leeftijdsgenoten. Er zijn twee factoren die bepalen wat ‘vroeg’ precies is, zegt hoogleraar ontwikkelingspsychologie Michiel Westenberg van de Universiteit Leiden. ‘Dat zijn het startpunt van de puberteit, en de snelheid waarmee het proces verloopt. Maar het gaat vooral om het startpunt: wanneer de puberteit vroeg begint, is ze gemiddeld ook vroeger afgelopen dan bij andere kinderen.’

Een vroeg begin van de puberteit kan evenwel worden afgezwakt doordat het proces vervolgens traag verloopt. Westenberg: ‘Een kind dat op zijn 8e in de puberteit komt, maar er zes jaar over doet, heeft een minder vroege puberteit dan een kind dat op zijn 10e begint en in twee jaar “klaar” is.’

Al jong de disco in

Wat betekent het voor een jongen wanneer hij er zo duidelijk anders gaat uitzien dan zijn klasgenoten? En voor een meisje wanneer haar klasgenoten nog met knikkers op zak lopen, en zij al met tampons? ‘Het leidt tot veel verwarring en onzekerheid,’ zegt biopsycholoog Martine Delfos. ‘Een kind van 12 dat eruitziet alsof ze 16 is, wordt behandeld alsof ze 16 is. En van een 16-jarige hebben mensen andere verwachtingen dan van een 12-jarige.’

Dat komt door onze interne statistieken, legt Delfos uit. Wanneer we iemand zien, vallen ons twee belangrijke dingen op: het geslacht en de leeftijd. Aan de hand daarvan beoordelen we iemands gedrag. Zelfs voor een therapeut is het soms lastig die interne statistieken te negeren. Delfos zegt dat ze een meisje van 13 behandelde met het uiterlijk van een 17-jarige: ‘Ze zag er prachtig uit, allemaal zwarte laagjes aan, daaroverheen een strak wit korset waar haar boezem mooi in uitkwam. Maar het zat helemaal niet lekker, en ze sjorde eraan zoals een kind van 13 dat doet. En dat viel op.’

Een kind dat er ouder uitziet heeft voor de buitenwacht ook andere rechten en plichten dan degene die bij zijn of haar werkelijke leeftijd horen. Die ruimere vrijheid is natuurlijk spannend, zegt Delfos. ‘Kinderen komen daardoor bijvoorbeeld al op jonge leeftijd een disco binnen. Maar kunnen ze wel aan wat ze daarbinnen zien?’ Andersom, zegt ze, wordt van een 17-jarige meer verwacht dan van iemand van 13. ‘Doe je als ogenschijnlijk ouder kind iets verkeerd, op straat bijvoorbeeld, dan word je door de omgeving veel eerder verantwoordelijk gehouden dan realistisch is.’

Brede, sterke jongens

Ook uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat een vroege puberteit allerlei problemen kan veroorzaken. Verschillende studies laten zien dat voor zowel jongens als meisjes geldt dat een vroege puberteit samenhangt met een grotere kans dat ze gaan roken, crimineel gedrag vertonen en op jongere leeftijd aan seks beginnen. Finse onderzoekers ontdekten onlangs dat een vroeg begin van de puberteit bij zowel jongens als meisjes samenhangt met roken, drinken en blowen op hun 15e. Bij meisjes verdween dit effect als ze 17 waren, bij jongens niet: zij rookten, dronken en blowden op hun 17e nog steeds meer dan hun leeftijdsgenoten.

Toch komen jongens die vroeg in de puberteit raken er sociaal en emotioneel gezien doorgaans redelijk goed van af. Westenberg: ‘Jongens worden groot, sterk en breed. Dat zijn kenmerken die worden gewaardeerd onder leeftijdsgenoten. Ze genieten dus eerder meer dan minder aanzien, en ze kunnen zich zelfs ontpoppen tot een leidersfiguur. Daardoor gaan ze positiever denken over zichzelf. Bij jongens kan een wat latere puberteit zelfs nadelig uitvallen, omdat ze dan langer een jongetje blijven.’

Spijbelen en drugs gebruiken

Voor meisjes betekent een vroege puberteit meer risico op sociale en psychologische problemen, aldus Westenberg. Een vroege puberteit is meestal niet iets waarmee ze extra punten scoren bij hun leeftijdgenoten.

Westenberg: ‘Dat is een reden waarom meisjes naar oudere kinderen toe trekken. Maar ze zijn natuurlijk nog wel jong van geest, en minder volwassen dan ze eruitzien. En helaas worden groepen die jonge kinderen opnemen meestal gekenmerkt door meer dan gemiddeld probleemgedrag, zoals spijbelen of gebruik van verslavende middelen. Dat is gedrag waardoor de jonge puber wordt beïnvloed. Maar wanneer de puberteit voorbij is en het meisje een nieuwe vriendengroep krijgt, verdwijnt dat probleemgedrag vaak weer.’

Ook volwassenen benaderen meisjes die later in de puberteit komen positiever dan vroegrijpe meisjes, vult Delfos aan. ‘Mensen zien liever dat meisjes lang kinderlijk blijven.’

Hulp van ouders

Voor de oorzaken van een relatief vroege puberteit bestaat een aantal verklaringen. De belangrijkste factoren zijn genetica en gezondheid, zegt Westenberg. Het begin van de puberteit ligt bij tweelingen erg dicht bij elkaar – een duidelijke aanwijzing voor een sterke genetische component. Kinderen die relatief vroeg puberen, hebben vaak ouders en grootouders die vroeg puberden. En goed doorvoede en gezonde kinderen komen eerder in de puberteit dan minder gezonde en minder goed gevoede kinderen – vandaar die vervroeging in de afgelopen eeuwen.

Hoewel te zwaar zijn ongezond is, komen te zware kinderen merkwaardig genoeg ook eerder in de puberteit. Westenberg: ‘Dat is een aberratie van de natuur: zwaarlijvigheid kwam vroeger niet voor. Daarom denkt het lichaam wanneer het een bepaald gewicht heeft: het is tijd is om de puberteit in te zetten.’

Ouders kunnen volgens biopsycholoog Delfos veel doen om de verwarde gevoelens van een vroegrijpe puber te temperen. ‘Ze kunnen hun kind uitleggen dat volwassenen en kinderen denken dat het ouder is, en dat ze daarom andere verwachtingen van hem of haar hebben.’ Ook heel belangrijk is volgens Delfos het besef dat ouders hun kind weerbaar kunnen maken. ‘Door het iets te leren zeggen wat een puber eigenlijk helemaal niet leuk vindt: “Ik ben nog maar 13.”‘

Begint de puberteit echt steeds eerder?

Dat meisjes de afgelopen decennia steeds vroeger aan de puberteit zijn begonnen, is onomstotelijk vastgesteld. In de negentiende eeuw begonnen meisjes rond hun 17e jaar te menstrueren, tegenwoordig is dat rond hun 13e.

Recent onderzoek aan het Max Planck Institute for Demographic Research toont aan dat ook voor jongens de puberteit steeds eerder komt. Dat hebben ze als volgt ontdekt. Bij jongens is sprake van een accident hump: een piek in de kans om jong te overlijden die samenvalt met het punt waarop de mannelijke hormonen tijdens de puberteit maximaal aanwezig zijn. De oorzaak van deze piek is dat jongens zich riskanter gaan gedragen wanneer er veel testosteron door hun lijf giert. De kans dat hun iets overkomt blijft relatief klein, maar is aanzienlijk groter dan in de jaren ervoor en erna.

De onderzoekers ontdekten dat deze ‘ongelukspiek’ sinds 1750 bij jongens elke tien jaar tweeënhalve maand eerder viel. Dat betekent dat de leeftijd waarop jongens vroeger volwassen worden, met hetzelfde tempo vervroegt. Een jongeman van 18 vandaag de dag is te vergelijken met een 22-jarige in 1800, aldus een van de onderzoekers.

Het steeds vroegere begin van de puberteit is vooral het gevolg van betere voeding en een gezondere leefstijl, aldus de Leidse hoogleraar ontwikkelingspsychologie Michiel Westenberg. Maar deze vervroeging heeft zich zo rond 1970 gestabiliseerd, relativeert hij. Biopsycholoog Martine Delfos betwijfelt of dat klopt. Alleen: ‘Onderzoek hiernaar is zo complex van opzet dat we het simpelweg niet precies kunnen weten.’