Waarom straffen niet werkt

Bij de meeste ‘overtredingen’ van onze kinderen is onze primaire neiging: straffen. Maar werkt het ook?

De meeste ouders zijn ervan overtuigd dat straf geven nodig is, zowel thuis als op school. Breng je daartegenin dat straf geven niet werkt, dan is de reactie: ‘Maar wat dan? Moeten we kinderen dan hun gang maar laten gaan?’ Het lijkt wel alsof straf het enig mogelijke antwoord is op hun ongewenste gedrag. Ook kinderen zelf vinden soms dat ze straf verdienen, zo ingebakken is dit idee in onze cultuur.
Toch is straffen overduidelijk zinloos. ‘Mijn zoon is onuitstaanbaar, ik geef hem geregeld straf,’ zei een moeder die alles al had geprobeerd: een pak voor zijn broek, een verbod op televisiekijken of op computeren, naar buiten sturen, hem in de hoek zetten… Zonder ooit te bedenken dat als ze aldoor dit soort middelen in de strijd moet werpen, straffen kennelijk niet werkt. Haar zoon leert er duidelijk niet van om zich aan de regels te houden. Misschien is hij wel onuitstaanbaar geworden juist doordat hij zo vaak straf krijgt?

Een beschadigde band

Straffen doen we uit automatisme om weer greep op de situatie te krijgen, soms ondanks onszelf. Als dat ons een schuldgevoel bezorgt, dan komt dat doordat ons gevoel en gezond verstand ons zeggen dat het belangrijk is om de band met onze kinderen goed te houden.
De mens is een sociale soort en gehechtheid aan anderen is een basisbehoefte. Raakt die band beschadigd, dan geeft dat veel stress. Straffen leidt tot verandering van de relatie en schendt het vertrouwen van het kind. Een autoriteit op dit gebied, de Zwitsers-Amerikaanse ontwikkelingspsycholoog Aletha Solter, zegt het zo: ‘Juist als een kind onze liefde het minst lijkt te verdienen, heeft het die liefde het meest nodig.’ Wij volwassenen hebben de taak om onze kinderen op te voeden, ze met hun moeilijkheden te leren omgaan en juist niet om hun problemen te verergeren door hen te buiten te sluiten en hun band met ons nog verder te beschadigen.
Een ouder die gelooft dat een kind via straf leert dat het iets fout heeft gedaan, fronst zijn wenkbrauwen, toont zo zijn afkeuring met als resultaat dat het kind zich slecht voelt. Maar kinderen voed je niet op via angst en schaamtegevoelens. En ze in de hoek zetten of op een andere manier buitensluiten maakt het probleem alleen maar erger.

En de grenzen dan?

Als je in Zweden oppert om leerlingen te straffen, zijn leerkrachten stomverbaasd. In Denemarken snappen zowel docenten als ouders niet op welk moment ze straf zouden kunnen geven en evenmin om welke reden. In deze landen, die tot de gelukkigste ter wereld behoren – Zweden staat op 9, Denemarken op 3 – en waar kinderen de hoogste schoolcijfers halen, is het idee van straf geven volkomen achterhaald.
Ik hoor bij ongewenst gedrag vaak van alle kanten: ‘Je moet grenzen stellen.’ Waar meestal mee wordt bedoeld: straf geven. Dat is onze manier. Boetes hebben toch ook geleid tot minder verkeersovertredingen? Tegelijk weten we best dat zodra de politie uit het zicht is, velen van ons het gaspedaal weer flink indrukken of ongegeneerd overal parkeren. Want straffen ontneemt ons onze eigen verantwoordelijkheid.
Als je straf krijgt, bijvoorbeeld omdat je een vriendje hebt geslagen, dan heb je je schuld voldaan en voel je je weer vrij. Maar wat kan overblijven is de meer of minder sterke neiging om wraak te nemen op het slachtoffer aan wie je je straf te danken hebt. En je blijft, nog altijd even machteloos en kwetsbaar, worstelen met je agressieve gevoelens, woede, angsten en schaamte…

Proesten om de meester

Zelf heb ik gelukkig nooit straf gekregen, behalve één keer op school. Ik vond het fantastisch! Die opwinding en die lol van het je inhouden. Onder de strenge blikken van de meester keken we berouwvol, maar proestten van het lachen zodra hij zich weer naar het bord omdraaide. Eindelijk hoorde ik bij de groep, voelde me erin opgenomen. Ik heb dus al heel jong kunnen ervaren dat een straffende houding van een volwassene een kind geen verantwoordelijkheid leert en het bovendien aanzet tot nog meer ongewenst gedrag.
Wat we onze kinderen wel bijbrengen door ze te straffen is de angst om betrapt te worden, het gevoel van opwinding als je iemand tart en het wantrouwen tegenover volwassenen. Wat zou er gebeuren als we het eens met empathie probeerden?

Bron o.a.: Unconditional parenting, Moving from rewards and punishments to love and reason, Alfie Kohn, Atria Books, 2006Isabelle Filliozat is klinisch psycholoog en psychotherapeut. Haar boeken over kinderen, hun relaties en emoties worden uitgegeven in negentien talen. Ze woont en werkt in Frankrijk.