Laat de perfecte vakantie los

Vinden we wel een slaapplaats onderweg? Gaat die oude auto niet kapot? En wat als alle campings complet zijn of de hotelkamers vies of lawaaierig? Als je je vakantie niet vooraf regelt, barst de reis van de vragen zonder duidelijk antwoord.

Maar ook als je wél alles uitgezocht hebt, kun je voor verrassingen komen te staan; van slecht weer tot overboekte hotelkamers. En onzekerheid is iets waar wij mensen slecht mee kunnen omgaan. Talloze studies tonen aan dat de mens een onzekerheidsschuw wezen is.

Breinonderzoekers hebben uitgezocht wat er in onze hersenen gebeurt wanneer we in onzekerheid verkeren. De amygdala, het gevoelscentrum in ons brein, is er als de kippen bij angstsignalen af te vuren in onzekere situaties, nog voordat de prefrontale cortex – ons rationele denkcentrum – de zaak kan bevatten.

Dat is een evolutionaire erfenis: in vroeger tijden was het goed voor de overleving bliksemsnel angstig te reageren in onzekere situaties. Een onbekende vijand of vreemdsoortig vuurrood besje kon immers acuut dodelijk zijn.

Tegenwoordig hebben we zelden meer te maken met dat soort onmiddellijke bedreigingen. Toch dragen we nog steeds die aangeboren diepe afkeer van onzekere situaties met ons mee.

Nergens op hopen

‘De beste oplossing is het ongewisse omarmen,’ schrijft de inmiddels overleden Amerikaanse psychologe Susan Jeffers in haar gelauwerde zelfhulpboek Embracing uncertainty.

Haar advies: koester geen verwachtingen, hoop nergens op, want dan heb je grote kans dat je wordt teleurgesteld. Wees gewoon benieuwd.

‘De magie van de verwondering verandert je angst voor onzekerheid in nieuwsgierigheid,’ schrijft Jeffers. Volgens haar moeten we beseffen dat een mens, in welke situatie hij ook verkeert, altijd op zijn waarden kan varen.

Als je pech onderweg krijgt, kun je om hulp vragen. Is er geen plek op een camping, dan schakel je over op je doorzettingsvermogen en zoek je gewoon verder.

Of je zet je talent in om contact te leggen en kijkt of je een nachtje bij een paar vriendelijke types in de tuin kunt staan. Tegenvallende huisjes kunnen met de waarde creativiteit alsnog prima naar eigen hand worden gezet: kaarsjes aan, je strandhoedje aan de muur, een veldboeket op tafel…

Er is altijd wel een oplossing te bedenken. Met dit uitgangspunt voel je je veel rustiger en laat je je zelfvertrouwen niet ondermijnen – met als grote voordeel dat je minder emotioneel, en dus verstandiger reageert op onverwachte situaties.

In de psychologie staat die houding bekend als ambiguïteitstolerantie: alles wat nieuw, onoverzichtelijk en onzeker is gewoon maar in je leven toelaten, en accepteren dat je niet weet hoe het zal aflopen. De meeste mensen blijken een lage ambiguïteitstolerantie te hebben.

Ze willen dat alles lekker duidelijk blijft: zo laat vertrekt de boot, daar slapen we en volgende week zitten we in dat vakantiehuis, waarvan we al weten dat de bedden lekker liggen.

Wij mensen denken over het algemeen nu eenmaal graag zwart-wit, verdragen geen tegenstrijdigheden, willen liefst meteen antwoord op vragen en hebben een pesthekel aan vage informatie.

Alles onder controle

De kans is vrij groot dat je laag scoort op ambiguïteitstolerantie – de meerderheid van de mensen verdraagt immers geen onduidelijkheid. Maar niet gewanhoopt, leven met onzekerheden valt te leren.

Daartoe zul je wel een aantal dingen moeten veranderen. Ten eerste zul je de illusie van controle moeten opgeven. Terwijl dat juist een strategie is die veel mensen toepassen wanneer ze door gevoelens van onzekerheid worden overvallen, ontdekte sociaal psychologe Ellen Langer van de Harvard-universiteit: ze gaan zichzelf controle toedichten over situaties waarover ze helemaal geen controle hebben.

Zo denken ze dat ze een grotere kans hebben de lotto te winnen als ze zelf de getallen mogen uitkiezen. Net zoiets dus als automobilisten die denken dat autorijden veiliger is dan vliegen, omdat ze in de auto zelf achter het stuur zitten en ze zich in een vliegtuig moeten overgeven aan een piloot die ze niet kennen.

Helaas, dat soort gedachten valt in de categorie magisch denken. En onze neiging daartoe maakt dat we makkelijk verworden tot control freaks die het niet kunnen uitstaan dat de zon op vakantie niet schijnt, onze Apple-aandelen zijn gedaald en onze partner niet doet wat we willen, of die zich kapot ergeren aan de file voor de Gotthardtunnel die er niet had mogen staan.

Uiteindelijk bewerkstelligt onze hunkering naar controle zo het omgekeerde van wat we ermee wilden bereiken: het maakt alleen maar ongelukkiger en onzekerder. Wijzer is het te erkennen dat we in werkelijkheid maar bitter weinig invloed hebben op de loop der dingen.

Overdreven optimistisch

Een andere manier om onzekerheid beter te leren verdragen is je denkpatronen eens kritisch onder de loep nemen. Een mens kan bij het nadenken over de toekomst namelijk vrij snel in allerlei verkeerde denksporen terechtkomen.

Soms zijn we bijvoorbeeld veel te optimistisch. Uit onderzoek blijkt dat we de waarschijnlijkheid van plezierige gebeurtenissen vaak overschatten en de waarschijnlijkheid van vervelende gebeurtenissen juist onderschatten.

Zo verwachten rokers meestal niet dat zij er zelf ziek van zullen worden, en denken studenten hogere cijfers te gaan halen dan ze uiteindelijk krijgen.

Een tweede belangrijke denkfout die ons parten kan spelen bij het inschatten van de toekomst, wordt door psychologen de ‘beschikbaarheidsheuristiek’ genoemd. Van dingen die veel aandacht krijgen, gaan we automatisch denken dat ze ook vaak voorkomen.

De media zijn hierbij een grote boosdoener; ze maken dat we waarschijnlijkheden verkeerd inschatten. Ontvoerde en vermoorde kinderen komen uitgebreid in het nieuws, maar in werkelijkheid is de kans uitermate klein dat jouw kind hetzelfde overkomt. Geen reden dus om er als een havik bovenop te gaan zitten en het de vrijheid van zelf ervaren te ontnemen.

Geen flauw idee

Wat we verder kunnen doen aan onze angst voor onzekerheid, is ons afvragen in hoeverre we onszelf schuldig maken aan alles-of-niets-denken. Vanwege zijn afkeer van ambiguïteit heeft een mens namelijk een nogal sterke hang naar absolute waarheden.

Of het nu gaat om iets negatiefs of positiefs, zolang we maar kunnen zeggen ‘zo is het, en niet anders’, vinden we het in orde. Maar soms is het een beetje grijs, in plaats van zwart-wit.

Het allerbelangrijkste is misschien nog wel om nederig te blijven over de dingen waarvan we niet weten dat we ze niet weten. Want wie zich realiseert dat er altijd factoren in het spel kunnen zijn waaraan hij nog nooit had gedacht, treedt de onzekere toekomst pas echt met wijsheid tegemoet.

Zoals Socrates zei: ‘Bewustwording van onze eigen onwetendheid is het begin van wijsheid.’

Bron: J. Reis, Inventar zur Messung der Ambiguitätstoleranz, Asanger, 1996