Schaamte is een emotie. Volgens evolutionair bioloog Charles Darwin zelfs de meest menselijke. Door de meeste onderzoekers wordt schaamte omschreven als een intense, negatieve en pijnlijke emotie die gepaard gaat met gevoelens van hulpeloosheid, machteloosheid en minderwaardigheid.
Het gaat over wat we van en over onszelf denken en brengt onze eigenwaarde aan het wankelen. Iemand die zich schaamt, kan het verlangen hebben om ‘te ontsnappen’, om het contact met anderen te vermijden of de tekortkomingen te verbergen.*
Schaamte versus schuld
Vaak wordt schaamte verward met schuld. In de TED-Talk ‘Luisteren naar schaamte’ legt hoogleraar Brené Brown, verbonden aan de universiteit van Houston, duidelijk uit wat het verschil is tussen deze begrippen.
‘Wat je over schaamte moet begrijpen, is dat het geen schuld is. Schaamte focust op het zelf, schuld focust op gedrag. Schaamte is: ik ben slecht. Schuld is: ik heb iets slechts gedaan.’
Momenten met schaamte
Van schaamte over bijvoorbeeld ongewenst kinderloos blijven of het hebben van een kind met een beperking tot een scheet laten tijdens een yogales of een appje sturen naar de verkeerde persoon. Er zijn veel situaties waarin je een gevoel van schaamte kunt ervaren.
Waarvoor jij je schaamt, hangt sterk samen met de normen en waarden die gelden in de omgeving waar je opgroeit: het land, de buurt, de stad, maar ook de sociale groep waartoe je behoort. Denk alleen maar aan het laten van een boer na het diner. In Nederland not done, in China heel normaal.
Daarbij hangt schaamte ook samen met iemands persoonlijkheid. De een schaamt zich sneller of denkt negatiever over zichzelf dan de ander.
Het nut van schaamte
Dient schaamte een doel? Jazeker, zegt de Nederlandse evolutiebioloog Tijs Goldschmidt in een artikel voor Het Parool. ‘Schaamte heeft een duidelijke evolutionaire functie. Het zorgt ervoor dat groepsleden zich conformeren aan het collectief.
Een lid dat de groepsregels overtreedt, wordt veroordeeld door andere groepsleden. Dankzij het mechanisme van schaamte veroordeelt het dissonante groepslid echter ook zichzelf. Dat versterkt de groep en draagt bij aan overlevingskansen van de soort.’
Impact van schaamte
Hoewel schaamte nut heeft, kun je er ook behoorlijk last van hebben als het een te grote rol opeist. Het kan dan een negatieve invloed hebben op ons geluk en relaties. Je kunt er zelfs zo onder gebukt gaan, dat de kans op een depressie, slaapproblemen of het vermijden van anderen toeneemt.
Omgaan met schaamte
Brown is van mening dat schaamte een epidemie is in onze cultuur. ‘Om onze weg terug te vinden naar elkaar, moeten we begrijpen hoe schaamte ons raakt en hoe het beïnvloedt hoe we opvoeden, hoe we werken, hoe we elkaar begrijpen.’
Daarbij noemt Brown – die al jaren onderzoek doet naar kwetsbaarheid, moed en schaamte – dat je schaamte kunt overwinnen door ermee samen te werken. Volgens haar moet je weerbaar worden tegen schaamte. Haar tips uit het boek De Kracht van Kwetsbaarheid:
- Herken je schaamte en begrijp de triggers
- Relativeer je gedachten en verwachtingen en vraag jezelf daarbij constant af of die in lijn liggen met wie jij wilt zijn of wie anderen willen dat jij bent
- Vraag om een luisterend oor bij mensen die je vertrouwt
- Praat over je schaamte
Schaamte doorbreken
Volgens Brown helpt praten over je schaamte dus. Het Rotterdamse theatercollectief Hotel Modern biedt daarbij ook een helpende hand. Zij maken voorstellingen die vaak schaamte en taboes doorbreken, want zo zeggen de theatermakers: het theater is een plek om verhalen te delen. Zeker bij schaamtevolle ervaringen is de (h)erkenning die theater kan bieden belangrijk.
Je eigen schaamte onderzoeken is volgens Hotel Modern een goede creatieve bron. Het geeft een geweldige energie om juist buiten de lijntjes te kleuren en aan de schaamte voorbij te gaan. Schaamte veroorzaakt vaak eenzaamheid. Je kan het doorbreken door achter jezelf te gaan staan en jezelf te vertellen dat wat je voelt het waard is om te delen. Je zult zien dat er altijd mensen zijn die jouw ervaring herkennen, dan heb je meteen een connectie.
‘Het was voor mij destijds een hele eenzame periode’
Op dit moment toert Hotel Modern door Nederland met hun nieuwe voorstelling ‘De Lange Gang’. Een voorstelling waaraan twee persoonlijke verhalen van de theatermakers zelf ten grondslag liggen. Een van de verhalen gaat over abortus.
Pauline Kalker: ‘Ik onderging een abortus toen ik 21 was, waarna ik een rouwproces doormaakte wat eenzaam en ingewikkeld was. Omdat ik het zelf had veroorzaakt, voelde het alsof ik geen recht had op verdriet.
Het was ook moeilijk dit verdriet te delen, omdat anderen mensen er natuurlijk vanuit gingen dat het een opluchting was dat ik niet meer zwanger was. Sommigen zeiden dat ik het niet had mogen laten doen, en ik voelde me schuldig.
Ook schaamde ik me. Het is dus moeilijk het verdriet achter een abortus te delen. Toen ik veel later moeite had met een zwanger raken kreeg ik ook even heel erg veel spijt.
Het verdriet rondom abortus wordt door veel vrouwen die het ondergaan nog steeds als een taboe ervaren. Het was voor mij destijds een hele eenzame periode.
Vaak gaat het in de media over het recht op abortus, omdat het helaas nog steeds niet overal op de wereld goed en veilig geregeld is. Dit is vreselijk en verdient alle aandacht, maar de emotionele achtbaan waarin je terecht kunt komen en het rouwproces dat vaak op een abortus volgt is ook iets dat in onze ogen gedeeld moet worden.
Ik hoop te bereiken dat mensen die op de één of andere manier te maken hebben met verdriet rondom een abortus, een miskraam of ongewenst kinderloos zijn zich gesteund voelen door het zien van de voorstelling.’
De voorstelling De Lange Gang is t/m 28 december 2022 op tournee door Nederland. Check hotelmodern.nl voor de speeldata en -plekken.
