Hoe schaamte een krachtbron wordt

Als kind had ik een letterbak. Met poezenbeeldjes, piepkleine kop-en-schoteltjes en een kaboutertje met een rode puntmuts. Hoe kleuriger de beeldjes, hoe mooier ik ze vond.

Mijn letterbak was halfvol, dus vroeg ik voor mijn negende verjaardag ‘cadeautjes voor in de letterbak’. Mijn buurjongen gaf daaraan braaf gehoor. Hij kwam aanzetten met een piepklein pakje, strikje eromheen.

Ik pakte het uit en trof een houten blokje aan met daarin vier stalen gewichtjes van oplopende grootte. Geen kleur zat eraan. Lelijk vond ik het. Dus dat zei ik: ‘Wat lelijk!’ Waarop mijn moeder te midden van alle visite uitriep: ‘Schaam je!’ en me naar mijn kamer stuurde.

Daar lag ik dan in mijn eentje, languit snikkend op bed, op mijn eigen verjaardag. Toen ze me even later ophaalde, moest ik verplicht sorry zeggen. Want, zo zei mijn moeder, ‘je mag een gegeven paard niet in de bek kijken’.

Schaamte is wereldwijd een veelgebruikt opvoedingsinstrument. Op die manier ‘leren’ kinderen hoe het hoort, aan welke normen ze dienen te voldoen.

Als een kind in China bij de buurvrouw om snoep zeurt, zegt haar moeder ‘Xiu! Xiu! Xiu!’ (driewerf ‘Schaam je’). Daarbij krabt ze met haar vinger over haar voorhoofd, als symbool voor wat er gebeurt als je iets stouts doet: je gezicht raakt beschadigd.

Ook ik verloor een beetje mijn gezicht in het letterbakincident. Weliswaar leerde ik ‘hoe het hoort’, maar op het moment zelf deed de schaamte vooral pijn.

Afwijken van de norm

Schaamte is niet voor niets zo’n pijnlijke emotie. Erachter schuilt de angst dat anderen je gek of raar, belachelijk of incompetent vinden en dus afwijzen. Dat maakt het in de eerste plaats een sociale emotie: we schamen ons pas voor een blunder als anderen het zien.

Maar het gaat verder dan dat. Om te voorkomen dat we gecorrigeerd of afgewezen worden, oordelen we ook voortdurend over onszelf: vind ik mezelf goed, aardig en hulpvaardig genoeg om bij de groep te mogen horen?

Dat maakt het ook een morele emotie: het maakt je ervan bewust als iets aan jou niet door de beugel kan volgens de maatschappelijke normen of die van je sociale omgeving. En zelfs als we afwijken van de normen die we onszelf opleggen – zoals elke dag tienduizend stappen moeten zetten – kan dat gepaard gaan met schaamte, bijvoorbeeld voor ons gebrek aan zelfdiscipline.

De kloof die we ervaren tussen wie we zijn en wíllen zijn – een leuk iemand die alles goed kan – doet pijn. Schaamteonderzoeker June Tangney noemt schaamte dan ook een ugly feeling: we zien het als belemmering, een struikelblok.

Daarom drukken we die het liefst weg. We willen er niet aan denken en er al helemaal niet over praten. Terwijl we er ontzettend veel van kunnen leren als we dat wel zouden doen.

Want waar we ons voor schamen zegt iets over wat we belangrijk vinden, wie we willen zijn en waar we naar verlangen. En voor wie zijn schaamte écht onder ogen ziet, kan het zelfs een inspiratie zijn om zichzelf te verbeteren.

Goed, tijd om het beest in de bek te kijken. Om te achterhalen waar we ons zoal voor schamen, legden we lezers van Psychologie Magazine een online vragenlijst voor – bijna 900 mensen vulden hem in, waarvan 88 procent vrouwen en 12 procent mannen. Laten we luchtig beginnen.

Gevraagd naar hun eigen schaamtebronnen denken mensen vaak als eerste aan gênante situaties, zoals een eetafspraak met een goede vriend of vriendin vergeten, iemand feliciteren met een zwangerschap die niet zwanger blijkt te zijn of struikelen in een drukke winkelstraat.

Bij mij stijgt nog altijd het schaamrood naar de kaken als ik denk aan die keer dat ik een appje verkeerd adresseerde. Toen de vinkjes al blauw waren, ontdekte ik dat ik het niet naar mijn nieuwe vriend, maar naar een zakelijk contact had gestuurd.

De inhoud? De uitslag van een SOA-test (negatief, gelukkig). Hoewel erg gênant, zijn deze vormen van schaamte kortstondig, oppervlakkig ongemak: blozen, stotteren, excuses maken en het is voorbij.

Wijs, slim of mooi

Maar schaamtes kunnen ook meer existentieel zijn. Die gaan veel dieper dan een blos over een blunder. De vijf meestgenoemde: de fouten die we maken, ons lichaam, bepaalde karaktertrekken, gebrek aan competentie en de psychische problemen waarmee we kampen, zoals angst of burn-out.

En daarvan kunnen we flink last hebben, omdat ze gaan over wie we zijn als persoon. We vinden onszelf dik terwijl we slank willen zijn, dom terwijl we slim willen zijn of een loser terwijl we succes willen hebben.

Dat rotgevoel niet te voldoen heeft alles te maken met idealen die wij of de samenleving het nastreven waard vinden – we willen bijvoorbeeld integer, gezond, wijs, slim, invloedrijk, onafhankelijk, mooi, toegewijd, geliefd, eerlijk of rijk zijn.

Los van deze eindeloze reeks die van persoon tot persoon kan verschillen, hebben volgens de beroemde zelfdeterminatietheorie van de Amerikaanse emeritus hoogleraren psychologie Edward Deci en Richard Ryan alle mensen in elk geval behoefte aan drie dingen: het gevoel competent te zijn, autonoom en verbonden met anderen.

Die dingen zijn voor iedereen nastrevenswaardig en we willen op deze vlakken liever niet te veel afwijken. Doen we dat toch, bijvoorbeeld omdat we ontslagen worden wegens disfunctioneren, al lang volwassen zijn en nog bij onze ouders wonen of ons eenzaam voelen, dan kan dat schaamtegevoelens oproepen.

Zelf voel ik me ook bij vlagen een “nep-professor” en ben ik ervan overtuigd dat mijn omgeving er vroeg of laat achterkomt dat ik lang niet zo slim en competent ben als gedacht.

Ondraaglijk

Al deze schaamtes duiden erop dat we graag perfect willen zijn, en dat elk gevoel van imperfectie een reden kan zijn ons kapot te generen. Met name vrouwen hebben daar een handje van.

Over alle onderwerpen die we in de vragenlijst voorlegden, schamen vrouwen zich vaker dan mannen. Met één uitzondering: seks. Vijftien procent van de vrouwen schaamt zich voor bijvoorbeeld soloseks of porno kijken; bij mannen is dat een kwart – mogelijk omdat mannen deze activiteiten simpelweg vaker verrichten, zoals een onderzoek naar seksplezier (2021) van Psychologie Magazine laat zien.

Hoe komt het dat vrouwen zich over het algemeen vaker generen? Een mogelijke verklaring is dat mannen meer geneigd zijn om falen toe te schrijven aan hun omgeving, terwijl vrouwen eerder naar zichzelf kijken: externe versus interne attributie.

Het duidelijkst blijkt dat bij het scenario dat je op je werk een slechte beoordeling krijgt. Driekwart van de vrouwen zou zich schamen, versus de helft van de mannen. Die andere helft denkt waarschijnlijk dat hun manager het bij het verkeerde eind heeft.

In het ergste geval ervaren mensen een diepe, chronische schaamte over hun leven, zoals blijkt uit de enquête: ze hebben geen vrienden en voelen zich eenzaam, ze zijn werk en gezin kwijtgeraakt door een hevige burn-out, of ze hebben als bijna-vijftiger voor hun gevoel niets bereikt – geen kinderen succesvol grootgebracht, geen carrière gemaakt, geen avontuurlijk leven vol passie en vrienden.

Dat zijn op zich al nare problemen, maar de schaamte die men erbij voelt, maakt ze soms ondraaglijk. Een respondent schrijft: ‘Ik voel schaamte over mijn hele leven, dat ik alles verkeerd heb gedaan en nog steeds doe, ik ben zo moe van mezelf dat ik hoop op een ochtend niet meer wakker te worden.’

Het kan zelfs zo ernstig zijn dat het niet meer te onderscheiden is van een depressie. Zo blijkt uit een meta-analyse met tienduizenden proefpersonen dat er een sterk verband is tussen schaamte en depressieve symptomen.

Neiging tot verdringen

Onze primaire neiging is om dat nare gevoel weg te drukken. Het liefst doen we alsof er niets aan de hand is – zo laat ook onze enquête zien.

Sommigen lachen de schaamte weg of verbloemen hem, gaan drinken, blowen of slaaptabletten slikken, werken een bak chips weg of proberen hun verstand op nul te zetten om maar niets te voelen. En over onze ergste schaamtes praten we het liefst met helemaal niemand.

Hoe erger de schaamte, hoe sterker die neiging tot verdringen. Maar dat is niet overal zo: volgens socioloog Thomas Scheff bewijst a sense of shame in veel Aziatische landen juist dat je een geweten hebt en een goed mens wilt zijn, met als gevolg dat het daar meer wordt toegelaten.

Ze zien het niet als teken van zwakte, zoals in het Westen. En daardoor hebben wij feitelijk een schaamte extra: we schamen ons voor onze schaamte. Ooit las ik een artikel met de titel Feeling bad about feeling bad can make you feel worse. Dat is precies wat er gebeurt als je je schaamte ontkent.

Vrijlaten

Dat het ook anders kan, weet ik uit eigen ervaring. De essentie van vruchtbaar omgaan met schaamte is die niet bedekken, maar juist volop onder ogen zien. Dat is de eerste stap om je ervan te bevrijden, om schaamtevrij te worden.

Overigens is dat niet hetzelfde als schaamteloos, wat betekent dat je je van niets en niemand iets aantrekt. Met schaamtevrij bedoel ik dat je de schaamte vrijlaat, dat die er mag zijn. Waardoor je jezelf de kans geeft te onderzoeken wat er eigenlijk áchter die schaamte zit en daarmee iets te doen (zie het kader ‘Onderzoek je schaamte in 5 stappen’ hieronder).

Ik deed een eerste poging in die richting toen ik mezelf erop betrapte dat ik me schaamde als ik in het weekend niet genoeg mensen zag. Dan schaamde ik me voor mijn single-zijn en de eenzaamheid die ik dan voelde.

Op een dag besloot ik mijn vriendschappen te onderzoeken. Ik verstuurde een enquête naar al mijn familie en vrienden, met als hoofdvragen: wat vinden ze eigenlijk van mij? Houden ze een beetje van me? En de belangrijkste: denken ze dat ik ooit nog aan de man kom?

De uitkomst presenteerde ik op mijn verjaarsfeest – inclusief het resultaat dat mensen mijn kans om ooit nog een man te vinden bedroevend laag inschatten. Werd het een gênante vertoning? Integendeel.

Terwijl ik de erbarmelijke cijfers presenteerde – compleet met taartgrafieken en staafdiagrammen – moest ik lachen, en mijn familie en vrienden ook. Alle gevoelens van ongemak en schaamte verdwenen als sneeuw voor de zon, en het werd een feest om nooit te vergeten.

Onderliggend verlangen

Het etaleren van je schaamte werkt bevrijdend, ontdekte ik – hoewel ik me realiseer dat de manier die ik koos wel wat ver gaat, zeker voor mensen bij wie de schaamte zo diep zit dat het bijna een depressie is.

Kleiner beginnen kan ook: de weg naar schaamtevrij leven begint al bij het voor jezelf benoemen van die emotie. En dat is precies wat vele respondenten aan de enquête hebben gedaan.

Ook de vrouw die zich schaamt alles in haar leven verkeerd te doen, nam tóch de moeite het op te schrijven, waardoor ze het onderkent. En dat kan het beginpunt zijn om te onderzoeken of ze dingen anders wil doen, en hoe.

Zo bezien kan schaamte ook iets goeds brengen. De spanning die het blootlegt tussen wie we zijn en willen zijn is frustrerend, maar kunnen we gebruiken als krachtbron.

Erachter schuilt namelijk vaak een verlangen: om iets te kunnen of juist niet te hoeven kunnen. Om iemand te zijn of niet te hoeven zijn. En uiteindelijk vaak het verlangen om geaccepteerd te worden en ons met anderen te verbinden.

En dat maakt het goed te onderzoeken wat er precies ligt achter die norm waarvan je afwijkt, waardoor je schaamte ervaart. Als je je schaamt vanwege overgewicht, is dat dan omdat je mooi gevonden wilt worden, gezond wilt zijn, of omdat je niet wilt dat anderen denken dat je weinig zelfdiscipline hebt?

Waar verlang je zelf naar, en wat wordt er van je verlangd? Misschien zou je die paar kilo extra graag willen accepteren, maar denk je dat dat botst met je omgeving waarin ‘slank zijn’ de norm is. Wil je echt afvallen, of liever je goed voelen in je lichaam zoals dat is?

Al onderzoekend kwam ik erachter dat ik niet alleen maar een single was die het niet lukte om ‘een man op de bank’ te krijgen. Maar dat ik veel was gaan houden van een getrouwde man, die zowel van mij als van zijn vrouw houdt.

Alledrie zijn we er open over. Dat maakt de situatie er niet meteen makkelijk op, maar dankzij die openheid ben ik wel schaamtevrij en wijst zelfs mijn moeder me er niet om af.

Bronnen, o.a.: A. Nauta, Nooit meer doen alsof, Maven Publishing, 2021 / J. Li, L. Wang, K. Fischer, The organisation of Chinese shame concepts, Cognition & Emotion, 2004 / S. Kim e.a., Shame, guilt, and depressive symptoms. A meta-analytic review, Psychological Bulletin, 2011 / M.S. Allen e.a., Systematic review and meta-analysis of self-serving attribution biases in the competitive context of organized sport, Personality & Social Psychology Bulletin, 2020