Column Bregje Hofstede: Verwachtingen

Ik haalde het aapje er al snel af (want: niet cool), maar onlangs diepte ik het op uit de rommeldoos waarin het al die jaren leefde en hing ik het aan mijn autosleutel. Een talisman waarvan ik hoop dat hij me helpt opletten, ook als ik een route rijd waarop ik niets vreemds verwacht.

De route bijvoorbeeld die ik wekelijks afleg tussen mijn huis en de supermarkt. Ik ken hem op mijn duimpje. Vorige week reed ik daar ook. Het had ’s nachts gevroren en op de ijzel viel die ochtend wat sneeuw. In een bocht voelde ik hoe mijn wielen het contact met het asfalt verloren. Mijn auto zeilde de berm in, kantelde en verdween in een diepe greppel waar hij op zijn kant tot stilstand kwam.

Ik kroop naar buiten, een beetje ongelovig dat mijn verhaal gewoon nog verderging. Mijn telefoon had de klap niet overleefd, dus liep ik met zwabberende benen langs de weg naar huis, met over mijn jas het felgele veiligheidshesje dat je voor zulke momenten in de auto moet hebben.

Aan de rand van ons dorp zag ik al van verre een bekend silhouet: dat van mijn vriend, die de hond uitliet. Ik zwaaide en riep naar hem, maar hij leek me niet op te merken, ondanks het feit dat hij me tegemoet kwam en ondanks mijn felgele gilet. Pas toen ik vlak voor hem stond, herkende hij me. ‘Zag je me nou niet?’ vroeg ik. ‘Nee,’ zei hij, ‘ik dacht gewoon: daar komt iemand in zo’n gek hesje.’

Dat verwachting blind maakt, werd ook duidelijk door een beroemd experiment waarbij proefpersonen naar een filmpje moesten kijken waarin zes spelers een basketbal heen en weer gooien. De proefpersonen moesten tellen hoe vaak de bal werd overgespeeld. Halverwege de video liep iemand in een gorillakostuum tussen de spelers door, stopte om zich op de borst te trommelen en verdween weer. Nogal opvallend, zou je denken. Maar toen de onderzoekers na afloop vroegen: ‘Zag je de gorilla?’, bleek dat de helft van de proefpersonen de gorilla níét had gezien. Dat resultaat was zo verbluffend dat ‘onzichtbare gorilla’ een uitdrukking werd voor selectieve blindheid. Wat je verwacht (en wat je gewend bent) bepaalt in grote mate wat je opmerkt.

Als ik nu naar de supermarkt rijd, kijk ik extra goed naar de verkeersborden die langs die weg staan. ‘Pas op’, waarschuwen ze: ‘Scherpe bocht’ en: ‘Pas op, ijzel’. Aan hun voet ligt een autospiegel in het gras. Ik minder vaart. Aan mijn stuur bungelt het blauwe aapje, dat me er nu aan herinnert dat er zelfs op een bekende route gorilla’s kunnen opduiken.

Dit is de laatste column van Bregje Hofstede voor Psychologie Magazine.