Angsttherapie met virtual reality

Ik sta op een zonnige middag op het balkon van een wolkenkrabber in Barcelona. Recht voor me zie ik een andere wolkenkrabber, rechts strekt zich een heuvellandschap uit. Het is opvallend stil. Ik hoor geen zuchtje wind, geen auto’s. Ik voel me ontspannen. Dan kijk ik naar beneden en zie dat ik niet op het balkon zelf, maar op de reling sta. Het zweet breekt me uit, ik word draaierig. Ik heb het gevoel dat ik elk moment naar beneden kan vallen.

In werkelijkheid sta ik in de kamer van psychologe Elizabeth McMahon in San Francisco met een virtual reality-bril op mijn neus. McMahon is gespecialiseerd in angststoornissen en een van de eerste psychologen in de VS die deze behandelt met virtual reality exposure therapy (VRET).

Dat is in feite een vorm van exposuretherapie, de meest gebruikte therapievorm bij angststoornissen. Daarbij stel je jezelf onder begeleiding van een psycholoog stapje voor stapje bloot aan je angsten, om er zo vanaf te komen. ‘Maar dan is er altijd een heel grote sprong die je moet maken,’ legt McMahon uit. ‘Van het moment dat je aan je angst werkt in het kantoor van de psycholoog naar het moment dat je die in de echte wereld onder ogen ziet. VRET biedt uitkomst doordat je een fysieke angstreactie kunt oproepen in een volledig veilige omgeving.’

McMahon vraagt me mijn angstniveau te beschrijven. ‘Een negen,’ zeg ik. De enige reden waarom ik geen tien zeg, is dat ik nog net besef dat ik niet echt op het balkonhekje sta, maar in haar kantoor. Ik zet de bril af, hij is beslagen doordat ik helemaal klam ben van angst.

Vals alarm

Aan het begin van dit consult heb ik McMahon verteld dat ik bang ben voor hoogten omdat ik een slecht evenwichtsgevoel heb. ‘Je vertrouwt je eigen lichaam niet,’ zei ze. Dat klopt. De laatste keer dat mijn hoogtevrees me ergens van weerhield was een paar maanden terug tijdens een hike in een natuurgebied in Californië. Langs het pad lag een enorm rotsblok, als je erop klom had je een prachtig uitzicht over het volledige gebied, zei de gids. Toen ik voorzichtig probeerde op de rots te klimmen, werd ik draaierig en begonnen mijn oren te suizen.

McMahon legt uit: ‘Zo’n angstreactie wordt opgeroepen in de amygdala. In dat deel van de hersenen wordt razendsnel bepaald of prikkels een bedreiging voor je veiligheid vormen en er wordt alarm geslagen als dat zo is. De amygdala onthoudt die informatie ook, zodat je een volgende keer nog sneller kunt reageren op gevaar. Evolutionair gezien is dat nuttig: wie meemaakt dat iemand gebeten wordt door een slang en daar vervolgens aan overlijdt, zal een angst ontwikkelen voor slangen en voortaan heel alert reageren.’

Maar het probleem is dat je ook bij vals alarm een angst kunt ontwikkelen, vertelt McMahon. ‘Als de amygdala een keer een alarmreactie geeft in een situatie die eigenlijk niet onveilig is, is dat niet zo’n probleem. Maar als je vervolgens soortgelijke situaties gaat vermijden, geef je je hersenen de bevestiging dat het alarm terecht was. Dus dat het goed was dat je de ‘gevaarlijke’ situatie hebt vermeden. Zo houd je die angst in stand.’

Ik denk terug aan mijn hike. De situatie was veilig, tientallen anderen stonden al op de rots. Ik voelde me lichamelijk prima totdat ik begon te klimmen. Ik had me voor de gek laten houden door m’n amygdala – die kennelijk ooit een keer een vals alarm heeft afgegeven. En ik vermijd inderdaad vaker dergelijke situaties en bevestig daarmee keer op keer dat de angstreactie terecht is.

Spinnen en pleinen

Ik bevind me weer in het virtuele Barcelona. McMahon spoort me aan om over de balkonreling te wandelen en zegt: ‘Zie je wel dat je niet valt? Je bent helemaal veilig.’ Als mijn benen beginnen te wiebelen, geeft ze aanwijzingen voor mijn ademhaling. ‘Adem diep in door je neus. Vul je hele bovenlichaam met lucht. En blaas uit door je mond.’ Na een paar keer zo diep adem te halen, voel ik me al veel rustiger. Ik kijk om me heen in de virtuele omgeving en merk dat ik niet meer zweet.

Na afloop wijs ik McMahon erop dat in het echt over zo’n reling wandelen best gevaarlijk zou zijn. ‘Dat klopt,’ zegt ze, ‘maar daar gaat het helemaal niet om. Jij moet leren dat wat je op dat moment voelt, die duizeligheid en het gevoel dat je lichaam je in de steek laat, niet echt is. Het is de fysieke kant van de angstreactie: de adrenaline geeft je een licht gevoel in je hoofd.’

Sinds de jaren ’90 verschijnen er al studies die de effectiviteit van virtual reality exposure therapy aantonen. Maar er is ook kritiek: veel onderzoeken zijn kleinschalig opgezet en soms was er geen controlegroep. Recent bleek aan de York Universiteit dat VRET voor spinnenangst en angst voor spreken in het openbaar effectief is, deze onderzoeken voldeden aan alle wetenschappelijke voorwaarden. De resultaten bij hoogtevrees, pleinvrees en vliegangst zijn over het algemeen ook positief, maar sommige studies voldeden niet aan de methodologische eisen.

McMahon maakt al zes jaar gebruik van VRET. Werkt het bij iedereen? Ze kan zich herinneren dat mensen in het begin weleens heel misselijk werden van de virtual reality-bril. ‘Maar dat gebeurt eigenlijk niet meer, omdat de software steeds beter wordt,’ zegt ze. Ook heeft ze minder succes gehad met het helpen van mensen die angst voor autorijden hadden. ‘Daarbij zijn te veel variabelen uit de echte wereld die nog niet te kopiëren in een virtuele omgeving,’ zegt ze. ‘Maar los daarvan zijn de meeste patiënten met één angst daar in vijf sessies vanaf.’

Haperende lift

Werkt VRET beter dan reguliere exposuretherapie? Volgens een recente overzichtsstudie niet: beide vormen zouden even effectief zijn. Maar er zijn wel andere voordelen aan de virtuele variant. Patiënten zijn eerder geneigd VRET te proberen dan zich in het echt aan een angstprikkel bloot te stellen. Bovendien is de angstsituatie veel makkelijker te manipuleren.

McMahon laat me een andere virtuele omgeving voor de behandeling van hoogtevrees zien, waarbij ik in een glazen lift sta. Ze kan de lift snel of langzaam laten stijgen en ze kan er zelfs voor zorgen dat de lift vast komt te zitten, iets wat je in de werkelijkheid toch niet zomaar even kunt doen. ‘Ik pas de variabelen aan op de specifieke angst van een individu,’ zegt McMahon.

Allemaal redenen waarom ze denkt dat angsten waarvoor VRET bewezen werkt, in de toekomst waarschijnlijk alleen nog maar op deze manier behandeld zullen worden.
Hoe beter de software wordt, des te effectiever VRET ook zal worden, denkt McMahon. En dat gaat snel. Toen ze er in 2010 mee begon, gebruikte ze een installatie die haar halve kantoor innam. Die kostte 23 duizend dollar. De headset die ze nu gebruikt, een Samsung Gear VR met een smarttelefoon erin geklikt, is voor honderd dollar te koop.

Rare avatars

De technologie wordt dus steeds goedkoper en er zijn steeds meer virtuele omgevingen beschikbaar, maar de kwaliteit van gebruikte beelden is nog behoorlijk slecht. Dat valt me op als McMahon me een situatie voor vliegangst en openbaar spreken laat zien. De avatars, virtuele mensfiguren, zijn allesbehalve realistisch. ‘Als je ergens bang voor bent, zie je de imperfecties helemaal niet,’ zegt ze. Ze heeft gelijk: toen ik op dat virtuele balkon stond, had ik helemaal niet door dat het eruitzag als een computerspelletje uit de jaren negentig.

Als ik de deur van McMahons kantoor achter me dichttrek, ben ik ondersteboven van de ervaring. Ik moet toegeven dat mijn hoogtevrees heftiger is dan ik dacht. Maar ik begrijp ook beter waar die vandaan komt en hoe ik er vanaf kan komen. In elk geval weet ik al hoe ik mezelf kan kalmeren via mijn ademhaling. Of ik die rots in dat nationale park nu wel zou beklimmen weet ik niet, maar een ritje in een reuzenrad moet toch lukken.

Bronnen o.a.: N. Morina e.a., Can virtual reality exposure therapy gains be generalized to real-life? A meta-analysis of studies applying behavioral assessments, Behaviour Research and Therapy, 2015 / S. Page e.a., Virtual reality exposure therapy for anxiety disorders: small samples and no controls?, Front Psychology, 2016 / I.L. Kampmann e.a., Exposure to virtual social interactions in the treatment of social anxiety disorder: A randomized controlled trial, Behaviour Research and Therapy, 2016