De man die de impulscontrole van een 3-jarige tentoonspreidt, het narcisme van Kanye West en het seksisme van Vindicat-ontgroeners; die op kosten van de Mexicanen een muur wil bouwen maar daarover met geen woord rept en poeslief is bij een ontmoeting met de Mexicaanse leider; die bij fact checks zoveel onwaarheden blijkt te vertellen dat je als vuistregel het beste kunt aannemen dat alles wat hij zegt precies omgekeerd is. Hoe is het mogelijk?
Deze vraag is natuurlijk al vaker gesteld, en het antwoord is meestal: door de onvrede onder kiezers. In alle westerse landen, ook in Europa, neemt het populisme sterk toe en winnen populistische partijen vaker verkiezingen. Dat wordt in het algemeen toegeschreven aan onvrede in de middenklasse, want populistische partijen gaan uit van een tegenstelling tussen ‘het gewone volk’ en de elite – die wordt gezien als oneerlijk en misbruik makend van haar macht en privileges.
Onvrede blijkt echter niet alleen de oorzaak te zijn van populistisch stemmen, maar ook een gevolg, zo toonden Nederlandse onderzoekers aan.* Vaak stemmen mensen populistisch omdat ze hun eigenbelang willen beschermen; ze willen bijvoorbeeld minder immigratie, meer veiligheid en – in Nederland – meer geld voor de zorg en eerder AOW. Wanneer ze (overwegen te) stemmen op een politicus die hun belangen bewaakt, komen ze in contact met andere boodschappen van die partij, die hun onvrede verder aanwakkeren – zoals het idee dat gevestigde politici onbetrouwbaar zijn en alleen aan hun eigen elite-groepje denken: de ‘grachtengordel’ en ‘linkse hobby’s’.
Onvrede kan dus juist het resultaat zijn van populistisch stemmen. Zo ontstaat een spiraal waarin onvrede en populistische politiek elkaar versterken. Het is een mooi voorbeeld van een algemener psychologisch principe: alles wat je doet, versterkt zichzelf. We denken vaak dat ons gedrag voortkomt uit onze overtuigingen, maar het is ook omgekeerd. Als je bijvoorbeeld chagrijnig bent en je ernaar gedraagt, word je al doende steeds chagrijniger. Zo kun je je door je eigen slechte stemming op sleeptouw laten nemen. Ook weten we uit onderzoek dat mensen na het nemen van een beslissing onbewust bevestiging zoeken dat ze de juiste keuze hebben gemaakt.
Zo creëren we onze eigen werkelijkheid: je wordt wat je doet. Je gedrag versterkt je overtuigingen en omgekeerd. Die spiraal kan ten goede of ten kwade werken. Dat geldt voor ieder van ons als individu, maar het effect is des te sterker als mensen elkaar aansteken en elkaar bevestigen dat ze tekortgedaan worden – let wel, in een van de meest welvarende delen van de wereld. Dat maakt het extra moeilijk die tendens te keren. De vraag is natuurlijk of de boze burger echt beter af is met een land vol ontevredenen – en met ‘grote verlossers’ zoals Trump om weer vreugde en vrede te creëren.
